วีถิมุตฺต สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[143] เอวํ ปวตฺติกาเล ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ อาทิคาถ มาหฯ เอวํ วุตฺตนเยน ปวตฺติยํ ปวตฺติสงฺคโหนาม วีถิจิตฺตวเสน อุทีริโตกถิโตฯ อิทานิ สนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคโห นาม วีถิมุตฺต จิตฺตานํ วเสน วุจฺจตีติ โยชนาฯ เอตฺถจ ปฏิสนฺธิยํ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติยา กถิตาย ตโต ปรํ ภวงฺคกาเลจ จุติกาเลจ เตสํ ปวตฺติ กถิตาเยว โหตีติ กตฺวา สนฺธิยมิจฺเจว วุตฺตํฯ

[141] วิภาวนิยํ ปน

ปรโต มรณุปฺปตฺติยํ ปถมํ จุติํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อนนฺตเร ปฏิสนฺธิยา วกฺขมานตฺตา อิธ สนฺธิคฺคหเณน อตีตา นนฺตร จุติปิ คเหตพฺพาติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ตทาสนฺนตาย ตํคหเณเนว คหิตจุติกาเลจา’’ติฯ ตํ น ยุชฺชติเยวฯ

วีถิมุตฺตานญฺหิ วิสยปฺปวตฺตินาม อตีตานนฺตรภเว มรณุปฺปตฺติยํเอว สิทฺธาติ เอกสฺมิํ ภเว วิสยปฺปปตฺติยา สห เตสํ ปฏิสนฺธิปมุขานํ วีถิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺติทสฺสนตฺถํเอว ตาย อตีตานนฺตรจุติยา สทฺธิํ มรณุปฺปตฺติวิธานํ เถเรน ทสฺสิตนฺติฯ ภวนฺติ สตฺตา สงฺขาราจ เอตาสูติ ภูมิโยฯ อโยติ วฑฺฒิฯ อตฺถโต ปน สุขํจ สุขเหตุ สุขปจฺจยาจ เวทิตพฺพาฯ เยภุยฺเยน ตโต อยโต อปคตา เอตฺถ นิพฺพตฺตา สตฺตาติ อปาโยฯ โสเอว ภูมีติ อปายภูมิฯ โอฬาริเกน กามราเคน กามียตีติ กาโมฯ คนฺตพฺพา อุปคนฺตพฺพาติ คติฯ คจฺฉนฺติ สตฺตา เอตฺถาติวา คติฯ อเนกวิธสมฺปตฺตีนํ อธิฏฺฐานตาย โสภณาคติ สุคติฯ กาโมจ โส สุคติจาติ สมาโสฯ นตฺถิ ยถาวุตฺโต อโย เอตฺถาติ นิรโยฯ

นิจฺจํ วา รยนฺติ กมฺปนฺติ ผนฺทนฺติ สตฺตา ทุกฺขปฺปตฺตา เอตฺถาติ นิรโยฯ มนุสฺสา วิย อุทฺธํ อุจฺจา อหุตฺวา ติโร อญฺจิตา อายตาติ ติรจฺฉานาฯ ยุวนฺติ นานา วณฺณสณฺฐานาปิ สตฺตา สมานชาติตาย เอกีภูตาวิย โหนฺติ เอตายาติ โยนิฯ ชาติฯ

วิภาวนิยํ ปน

ขนฺธานํ ปวตฺติวิเสโสติ วุตฺตํฯ

ติรจฺฉานานํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิฯ เปจฺจ อิตา คตาติ เปตาฯ อิโต อปกฺกมฺม จวิตฺวา ภวนฺตเร คตาติ อตฺโถฯ เยเกจิ กาลงฺกตาฯ ทิวงฺคตาปิ หิ โลเก กาลงฺกตา เปตาติ วุจฺจนฺติฯ อิธ ปน สุขสมุสฺสยโต เปจฺจ ปกฏฺฐํ ปวาสํ ทูรํ คตาติ อตฺเถน ยาว ตโต น มุจฺจนฺติฯ ตาว นิจฺจํ ทุกฺขปฺปตฺตา ลกฺขณสํยุตฺตาทีสุ อาคตา ตตียา อปายิกสตฺตา อธิปฺเปตาฯ เปตานํ สมูโห เปตฺติฯ เปตฺติยา วิสโยติ เปตฺติ วิสโยฯ วิสโยติจ ปวตฺติเทโส วุจฺจติฯ อสุรกาโยติ เอตฺถ สุรา วุจฺจนฺติ อุปริ เทวา สุรนฺติ อิทฺธิวิเสเสหิ ทิพฺพนฺติ, สุฏฺฐุวา รมนฺติ กามสุขรติํ ปจฺจนุภวนฺตีติ กตฺวาฯ น สุราติ อสุราฯ เวปจิตฺติ ปหาราทาทโย สนฺธาย สุรปฏิปกฺขา สุร สทิสาวาติ อตฺโถฯ วิยงฺกรมาตา อุตฺตรมาตาทโย วินิ ปาติเก สนฺธาย ขุทฺทกสุรา จูฬกสุราติ อตฺโถฯ ยมราชา ทโย เวมานิกเปเต สนฺธาย เอกเทเสน สุรสทิสาติ อตฺโถฯ เวมานิกเปตาปิ หิ กตฺถจิ อสุรกายาติ อาคตาฯ โลกนฺตริก เนรยิเก สนฺธาย สพฺพโส สุรคุณ รหิตาติ อตฺโถฯ เตปิ หิ พุทฺธวํสนิทานฏฺฐกถายํ ชาติทุกฺข นิทฺเทเสสุจ อสุรกายาติ วุตฺตาฯ ตถา กาลกญฺจิกเปเต สนฺธาย สพฺพโส สุรภาวรหิตาติ อตฺโถฯ อิติ ปญฺจนฺนํ อสุรานํ วเสน อตฺถวิภาโค เวทิตพฺโพฯ ทิพฺพา วต โภกายา ปริหายิสฺสนฺติ, ปริปูริสฺสนฺติ อสุรกายาติ อิมสฺมิํ สุตฺตปเท จตฺตาโรปิ อปายา อสุรกายาติ อฏฺฐกถายํ วณฺณิตาฯ

ตตฺถ เวปจิตฺติ ปหาราทาทโย อสุรา ตาว ติํเสสุ เทเวสุ สงฺคหิตาฯ วินิปาติกาสุรา จาตุมหาราชิกเทเวสุฯ ตถา เวมานิกเปตาสุราฯ เตปิ หิ วินิปาติกาสุรา วิย ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหนฺตีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตาฯ ยมราชาโน ปน เวสฺสภู โนตฺติจ เปตฺติ ราชา โสโม ยโม เวสฺสวโณจ ราชาติ เอวํ กถา วตฺถุปาฬิยํ อาคตา เวสฺสภูอาทโย สยํ มหิทฺธิกา มหานุภาวา เวมานิกเปตราชาโน หุตฺวาปิ เนรยิเกสุ สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ เหฏฺฐา นิรยโลเกสุปิ รชฺชํ กาเรนฺติเยวฯ เตเนว หิ สพฺเพ เปตโลกาปิ นิรยโลกาปิ ยมโล กาติจ ยมวิสยาติจ วุจฺจนฺตีติฯ เยจ จาตุมหาราชิกปริ ยาปนฺนา ปาปชฺฌาสยา กุรุรกมฺมการิโน เรวติวิมาเน ยกฺขาติ อาคตา สํกิจฺจชาตเก รกฺขสาติ อาคตา ยกฺขรกฺขสานาม อิโต คนฺตฺวา อุสฺสทนิรเยสุ เนรยิกานํ นานากมฺม การณาโย กโรนฺโต วิจรนฺติฯ เตสํปิ กาโล อุปกาโลติ เอวมาทีหิ นาเมหิ นารทชาตเก อาคตานํ นิรย ปาลานํ อุปริยมราชานํ อาณาปวตฺตติเยวาติฯ โลกนฺตริกา สุรา นิรเย สงฺคหิตาฯ อิธ ปน กาลกญฺจิกาทโย เปตาสุราว อธิปฺเปตาฯ เตสํ อสุรานํ กาโย สมูโหติ อสุรกาโยฯ เอตฺถจ นิรยภูมินาม ปจฺเจกํ โสฬสุสฺสทปริ วารานํ อฏฺฐนฺนํ มหานิรยานํ วเสน อนฺโต ปถวิยํ ฐิตาติ เวทิตพฺพาฯ อรญฺญ ปพฺพต สมุทฺท ทีปกาทีสุปิ นานานิรย ภูมิโย โหนฺติเยวฯ ตสฺมา ตาทิสสฺส วิสุํ ววตฺถิตสฺส โอกาสสฺส อตฺถิตาย นิรโยตฺเวว วุตฺตาฯ เสสานํ ปน ติสฺสนฺนํ อปายภุมฺมีนํ ตาทิสสฺส โอกาสสฺส นตฺถิตาย โยนิ วิสย กาย สทฺเทหิ โยเชตฺวา ขนฺธาวา ขนฺธปฺปวตฺติปเทสาวา คหิตาติฯ [อปายภูมิ]

อุสฺสิโต อุคฺคโต อุสฺสนฺโนวา มโน เอเตสนฺติ มนุสฺสาฯ เตหิ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุปิ อิตรภูมิกานํ สตฺตานํ ติกฺขตรสูร วิจิตฺรจิตฺตา โหนฺติฯ

ปริปุณฺณานํ กุสลากุสลกมฺม ปถานํ อานนฺตริยกมฺมานญฺจ เอตฺเถว สมฺภวโตติฯ เตสุปิ ปน ชมฺพุทีปวาสิโนเอว อติสเยน อุสฺสิตมนา โหนฺติฯ อิตเร ปน เตหิ สมานวณฺณาทิตาย มนุสฺสา อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ยถาห-ตีหิ ภิกฺขเว ฐาเน หิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติฯ เทเวจ ตาวติํเสฯ กตเมหิ ตีหิ ฐาเนหิฯ สูราจ สติ มนฺโตจ อิธ พฺรหฺมจริยวาโสจาติฯ อกฺขรจินฺตกา ปน วทนฺติ มนูติ มหาสมฺมตราชา วุจฺจติฯ อิเมจ ชนา เตน ถปิเตสุ มริยาทธมฺเมสุ ฐิตา ตสฺส ปุตฺตฏฺฐานิยา โหนฺติฯ ตสฺมา มนุโน อปจฺจา ปุตฺตาติ มนุสฺสาติฯ อิธ ปน ภูมิปริยาโยติ กตฺวา มนุสฺสาติ อิตฺถิลิงฺคํ เอกวจนญฺจ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ เสเส สุปิฯ เยสุ ปน จตฺตาโร มหาราชาโน รชฺชํ กาเรนฺติฯ เต เทวา จาตุมหาราชิกาฯ ตตฺถ ธตรฏฺโฐ คนฺธปฺปานํ ราชา โหติฯ วิรุฬฺหโก กุมฺภณฺฑานํฯ วิรูปกฺโข นาคานํฯ กุเวโร ยกฺขานํฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน คนฺธรุกฺเขสุ อปฺเปนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ คนฺธปฺปาฯ คนฺธรุกฺขาธิวตฺถา เทวาฯ เต มูลคนฺธาทิวเสน ทสธา ปาฬิยํ อาคตาฯ กุมฺภณฺฑาติ ทานวรกฺขสาฯ นาคา ยกฺขาจ ปากฏาฯ สพฺเพ เต เยภุยฺเยน ปาปชฺฌาสยา กุรุรกมฺมการิโน จ โหนฺติฯ ตสฺมา จตฺตาโร มหาราชาโน อญฺญมญฺญํวา มนุสฺสานํ วา อวิเหฐนตฺถาย เตสุ นานาราชานํวา นานาเสนาปติํวา ถเปสุํฯ

อาฏานาฏิยสุตฺตํเจตฺถวตฺตพฺพํฯ ตตฺถ หิ ยกฺโขยกฺขินีคนฺธปฺโป คนฺธปฺปี กุมฺภณฺโฑ กุมฺภณฺฑี นาโค นาคีติจตสฺโส อวรุทฺธกชาติโย อาคตาฯ ตตฺถ สรีโรภาสสิริสมฺปตฺติยุตฺโต อมนุสฺโส ยกฺโขติจ เทโวติจ เทวตาติจ วุจฺจติฯ สรีโร ภาส สิริสมฺปตฺติรหิโต วิคจฺฉรูโป อมนุสฺโส ยกฺโขตฺเวว วุจฺจติฯ รุกฺขฏฺฐกวิมาเน ชาโต รุกฺขเทวตานามฯ รุกฺขสฺส อพฺภนฺตเร ชาโต คนฺธปฺโปนามฯ โย โลเก กฏฺฐยกฺโขติ วุจฺจติฯ ปุพฺเพ นิหีนกมฺมกตา กาจิ คนฺธปฺปิโย มนุสฺสิตฺถีนํ สรีรพฺภนฺตเรสุปิ ชายนฺติฯ

ยา เวทคนฺเถสุ โยคินีติจ โลเก โชคินีติจ วุจฺจนฺติฯ อภิลกฺขิตรตฺตีสุ โคจรปสุต กาเล ชุติอตฺเถน ชุณฺหาติจ วุจฺจนฺติ, กุพฺภณฺฑานาม มโหทรา วิสาลกฺขา รกฺขสาเอวฯ เย โลเก ธน รกฺขกาติ วุจฺจนฺติฯ เต หิ เวปุลฺลปพฺพเต มณิรตนํ รกฺขนฺติฯ อนฺโต หิมวนฺเต อพฺภนฺตร อมฺพรุกฺเข รกฺขนฺติฯ เอวํ รตนฏฺฐานานิวา วนปฺปติ รุกฺเขวา ทิพฺโพสธรุกฺเขวา ทิพฺพคนฺธรุกฺเขวา อุทกสเรวา รกฺขิตฺวา อสนฺติ ภกฺขนฺติฯ ตสฺมา รกฺขสาติ วุจฺจนฺติฯ นาโค นาคีติ เอตฺถ อนฺโต ปพฺพเตวา อนฺโต ปถวิยํวา นิพฺพตฺตา วสุนฺธรเทวยกฺขชาติโยปิ อิธ นาคาตฺเวว วุจฺจนฺติฯ ยา มหาปรินิพฺพาน สุตฺเต ภูมิจาลสุตฺตปเท ปถวี เทวตาติ วุตฺตาฯ ยาสํ กีฬาปสุต วเสน กทาจิ ภูมิจาโล โหติฯ ยาสญฺจ มนฺตปทานิ วตฺถุ วิชฺชาติจ ภูมิวิชฺชาติจ พฺรหฺมชาลสุตฺเต วุตฺตานิฯ เตสุจ นานา อิทฺธิมนฺตา อวรุทฺธกา ปาปาติรตา กิพฺพิสกมฺมการิโน กีฬา โสณฺฑวเสนวา ฆาสโสณฺฑวเสนวา เปเตสุจนิรเยสุจ ปกติ วณฺเณนวา โสณคิชฺฌกากาทิวณฺเณนวา สตฺเต วิเหฐยนฺตา วิจรนฺติฯ สพฺพญฺเจ ตํ สุตฺตนฺเตสุวา ชาตเกสุวา เวทคนฺเถสุวา กุสเลหิ เวทิตพฺพนฺติฯ

สห ปุญฺญการิโน เตตฺติํส ชนา มาเฆนนาม เชฏฺฐปุริเสน สห เอตฺถ นิพฺพตฺตาติ เตตฺติํสาฯ สาเอว ตาวติํสา นิรุตฺติ นเยนฯ กามญฺเจตฺถ สพฺพจกฺกวาเฬสุปิ อยํ ทุตียเทว โลโก ชนวสตสุตฺเต อาคต นเยน สกฺกฏฺฐานิยานํ ปชาปติ วรุณ อีสานาทีนํ เตตฺติํส เทวราชูนํ นิพนฺธโน กาโส โหติฯ สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํฯ สหสฺสํ ตาวติํสานนฺติ หิ องฺคุตฺตเร วุตฺตํฯ มาฆปุริสา ปน เตสุ สมุทาคเตสุ เทวราชฏฺฐาเนสุ ปจฺจาชาตา โหนฺติฯ เอตรหิ ธรมานาจ ตสฺมา เตสํ วเสน อยํ วจนตฺโถ กโตติ เวทิตพฺโพฯ อปเร ปน ยถา อินฺทโคปกวณฺณาภาฯ ตาว ทิสฺสนฺติ ติํสตีติ อิมสฺมิํ วิธุรชาตเก ตาว สทฺโท ติํสสทฺทปริวารมตฺโต โหติฯ

ตถา อิธาปีติ กตฺวา ติํสมตฺตานํ สกฺกฏฺฐานิยานํ เทวราชกุลานํ นิวาสฏฺฐา นตฺตา ตาวติํสานามาติ ยุตฺตํ สิยาฯ อฏฺฐกถาสุ ปน ยถาวุตฺตํ นิรุตฺตินยํ กปฺเปตฺวา มาฆวตฺถูสุจ เตสุ เตสุจ ฐาเนสุ สกฺกานํ เตตฺติํส สงฺขาเอว วุตฺตาติปิ วทนฺติฯ ตํ น ยุชฺชติฯ ปาฬิยํเอว พฺรหฺมาสนงฺกุมาโร เตตฺติํเส อตฺตภาเว อภินิมฺมินิตฺวา เทวานํ ตาวติํสานํ ปลฺลงฺเกสุ นิสีทิตฺวาติ วุตฺตตฺตาฯ ยาโมติ ตสฺมิํ เทวโลเก อิสฺสรเทวกุลสฺส นามํฯ ตถา สุยาโมติจฯ ตํ สหจริตตฺตา ปน โส เทว โลโกปิ ตตฺถ นิพฺพตฺตเทวาปิ ยามาตฺเวว วุจฺจนฺติฯ วิปุลาย สิริสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตตฺตา นิจฺจํ ตุสนฺติ อติวิย หฏฺฐตุฏฺฐมุขา โหนฺติ เอตฺถาติ ตุสิตาฯ ยถารุจิเต โภเค สยเมว นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺติ เอตฺถาติ นิมฺมานรตีฯ อตฺตโน รุจิํ ญตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺติ เอตฺถาติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีฯ พฺรูหนฺติ วฑฺฒนฺติ อติปณีเตหิ ฌานาทิ คุเณหิ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตีติ พฺรหฺมาโนฯ มหนฺตา พฺรหฺมาโน มหาพฺรหฺมาโนติ วตฺตพฺเพ มหาสทฺทสฺส โลโปฯ

ปริสติ ภวาติ ปาริสชฺชาฯ ปริสาสุ ชาตาติวา ปาริสชฺชาฯ ปริจาริกาติ อตฺโถฯ มหาพฺรหฺมานํ ปาริสชฺชาติ พฺรหฺม ปาริสชฺชาฯ ปุเร อุจฺเจ ฐาเน โอทหนฺติ ติฏฺฐนฺตีติ ปุโรหิตาฯ มหาพฺรหฺมานํ ปุโรหิตาติ พฺรหฺมปุโรหิตาฯ มหนฺตา พฺรหฺมาโน มหาพฺรหฺมาโนฯ สหสฺโสพฺรหฺมา ทฺวิสหสฺโสพฺรหฺมาฯ ติสหสฺโสพฺรหฺมาติอาทินา สงฺขารุปปตฺติสุตฺเต อาคตา อธิปติพฺรหฺมาโนติ อตฺโถฯ ตตฺถ สหสฺโสพฺรหฺมาติ จกฺกวาฬสหสฺสมฺหิ อิสฺสโร พฺรหฺมาฯ ทฺวิสหสฺโสติ ทฺวีสุ จกฺกวาฬ สหสฺเสสุ อิสฺสโรติ อตฺโถฯ ตโยเปเต เอกตล วาสิโน โหนฺติฯ ตตฺถ โลเก มหาชนา วิสุํ วิสุํ กุลเทวตาโยนาม อุปฏฺฐหนฺติฯ เกจิ มหาเทวํนาม อุปฏฺฐหนฺติฯ เกจิ วาสุเทวํนามฯ เกจิ มเหสรํนามฯ เกจิ ปรเมสฺวารํ นามาติฯ ฆรเทวตา คามเทวตา รุกฺขเทวตาทโยปิ เตสํ มหาเทวราชานํ อุปฏฺฐกาเอว สมฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ มหาเทวรา ชาโนวิย มหาพฺรหฺมาโน ทฏฺฐพฺพาฯ

ฆรเทวตาทโยวิย พฺรหฺม ปุโรหิตาทฏฺฐพฺพา, มนุสฺสาวิย พฺรหฺมปาริสชฺชาทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถจ ฆร เทวตาทโย มหาเทวรา ชาโน อทิสฺวาว อุปฏฺฐหนฺติฯ มนุสฺสา จ เตอุโภปิ อทิสฺวาว อุปฏฺฐหนฺติฯ เอวเมวํ พฺรหฺมปุโรหิตา มหาพฺรหฺมาโนปิ นปสฺสนฺติฯ มหาพฺรหฺมานํ นิวาสฏฺฐานํปิ นชานนฺติฯ พฺรหฺมปาริสชฺชาอุโภปิ นปสฺสนฺติฯ อุภินฺนํนิวาสฏฺฐานํปิ นชานนฺติฯ ยทา ปน โอฬาริกํ รูปํ มาเปตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺติฯ ตทา เอว ปสฺสนฺติฯ เอสนโย อุปริภูมีสุปิฯ ยํ ปน พฺรหฺมนิมนฺตน สุตฺตฏฺฐกถายํ วุตฺตํ พฺรหฺมานํ ปกติรูปํ กสฺสจิ อาปาตํ น คจฺฉตีติฯ ตํ พฺรหฺมปุโร หิตา ทีนํ อุปริมานํ พฺรหฺมานํ ปกติรูปํ กสฺสจิ พฺรหฺมปาริสชฺชาทิโนวา เทวสฺสวา มนุสฺสสฺสวาอาปาตํ นคจฺฉตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เหฏฺฐิมานํ ปน ปกติรูปํ อุปริมสฺส อาปาตํ อาคจฺฉิสฺสติเยวฯ เตเนว หิ ชนวสภสุตฺตฏฺฐกถายํ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมาหิ เทวา อุปริมเทวานํ โอฬาริกํ กตฺวา มาปิตเมว อตฺตภาวํ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถทุตียตเล ปริตฺตาภาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาเอวฯ อปฺปมาณาภาติ พฺรหฺมปุโรหิตา เอวฯ อาภสฺสราติ มหาพฺรหฺมาโนเอวฯ ตสฺมิํ ตเล อธิปติ พฺรหฺมาโนเอวาติ อตฺโถฯ เหฏฺฐิมตลโต ปน วิเสส กรณตฺถํ อาภาวเสน นามคหณํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตตฺถ ปริตฺตา อาภา เอเตสนฺติ ปริตฺตาภาฯ อปฺปมาณา อาภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณาภาฯ อาภาสรนฺติ นิจฺฉรนฺติ เอเตสูติ อาภสฺสราติฯ ตตียตเล ปริตฺตสุภาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาเอวฯ อปฺปมาณสุตาติ พฺรหฺมปุโรหิตาเอวฯ สุตกิณฺณาติ มหาพฺรหฺมโนเอวฯ ตสฺมิํ ตเล อธิปติพฺรหฺมาโน เอวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ สุภาติ เอกคฺฆนา อจลสณฺฐิตา อาภาเอว วุจฺจนฺติฯ ปริตฺตา สุภา เอเตสนฺติ ปริตฺตสุภาฯ อปฺปมาณา สุภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณสุภาฯ สุเตหิ อากิณฺณาติ สุภากิณฺณาฯ สุภกิณฺหาติปิ ปฐนฺติฯ เตสํ อาการสฺส รสฺโส อนฺติมณการสฺส จ หกาโร ทฏฺฐพฺโพฯ อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ตเลสุ ปกติกายปฺปภา อธิมตฺตา โหนฺติฯ ตสฺมา ตาสํ วเสน ปริตฺตาภาติอาทิกํ นามํ สิทฺธํฯ น พฺรหฺมปาริ สชฺชาติอาทิกํฯ

เอวญฺจ กตฺวา เวรญฺชสุตฺเต ปถมตลวาสิโน พฺรหฺมกายิกา เทวาติ อาคตาฯ ทุตียตลวาสิโน อาภาเทวาติฯ ตตียตลวาสิโน สุภาเทวาติ จตุตฺถตเล วิปุลํ ผลํ เอเตสนฺติ เวหปฺผลาฯ อถวา อิญฺชนชาติเกหิ โสมนสฺสชฺฌาเนหิ นิพฺพตฺตานํ ติณฺณํ เหฏฺฐิมตลานํ เตโชสํ วฏฺฏาทิเกน อนฺตราเยน ภูมิตเลน สห อายุกปฺปนิวตฺติวเสน อิญฺชิตํ ปุญฺญผลํ อตฺถิฯ เตสุ หิ ยํ สุภากิณฺณานํ เทวานํ จตุสฏฺฐิกปฺปานีติ วุตฺตํฯ ตํ ตสฺมิํ ตเล อาทิกปฺปิกานํ วเสน วุตฺตํฯ ปจฺฉิมิกานํ ปน เตสฏฺฐิกปฺป ทฺวาสฏฺฐิกปฺป เอกสฏฺฐิ กปฺปาทิ วเสน อิญฺชิตํ ปฏิลีนํ ปุญฺญผลํ โหตีติฯ อาเนญฺชชาติเกน อุเปกฺขาฌาเนน นิพฺพตฺตานํ ปน เกนจิ อนฺตราเยน ตาทิสํ อิญฺชิตํ ปุญฺญผลํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ฌาน สามตฺถิยานุรูปํ วิเสเสน อีหิตํ อภิวฑฺฒิตํ ปุญฺญผลํ เอตฺถ อตฺถีติ เวหปฺผลาฯ

นตฺถิ สญฺญามุเขน คหิตา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา เอเตสนฺติ อสญฺญาฯ อสญฺญาจ เต สตฺตาจาติ อสญฺญสตฺตาฯ จิตฺตเจ ตสิกานํ ปน นตฺถิตาย เตสํ อสตฺตปสงฺคตา สมฺภวตีติ สตฺตคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเต ทฺเวปิ เอกตลวาสิโน เอว โหนฺติฯ เอตฺถปิ นิพฺพตฺตกชฺฌานสฺส หีนมชฺฌิมปณีตตา วิเสสสฺส อตฺถิตาย ตทนุรูปํ พฺรหฺมานํปิ ปาริสชฺช ปุโรหิต มหาพฺรหฺมตฺต วิเสโส สมฺภวติเยวฯ อายุเวมตฺตตาย ปน อญฺญมญฺญ อทสฺสนาทีนญฺจ นตฺถิตาย ปาริสชฺชาทิวเสน ภูมิวิภาโค นตฺถีติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ อวิหาทีสุปิฯ โอฬาริกานํ กามราคปฏิฆานุสยานํ นตฺถิตาย สุทฺธานํ อนาคามิอรหนฺตานเมว อาวาสาติ สุทฺธาวาสาฯ ตตฺถ ปถมภูมิวาสิโน อปฺปเกน กาเลน อตฺตโน ฐานํ นวิชหนฺตีติ อวิหาฯ อถวา, โอฬาริกานํ ปญฺจนฺนํ สํโยชนานํ ปหีนตฺตา นตฺถิ จิตฺตสฺส วิหญฺญนํ สมถวิปสฺส นาธมฺเมสุ อวิปฺผาริกตาปตฺติ เอเตสนฺติ อวิหาฯ ทุตียภูมิ วาสิโน น เกนจิ จิตฺตปริฬาเหน ตปฺปนฺตีติ อตปฺปาฯ ตตีย ตลวาสิโน ปริสุทฺเธหิ ปสาทจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ ปญฺญา จกฺขูหิ สมฺปนฺนตฺตา สุฏฺฐุ ปสฺสนฺตีติ สุทสฺสาฯ

จตุตฺถภูมิวาสิโน ปน ตโต อติสเยน สุฏฺฐุ ทสฺสนภาเวน สมนฺนาคตาติ สุทสฺสิโนฯ อติสยตฺเถ หิ อยํ อีกาโรติฯ ปญฺจมภูมิ วาสิโน อุปริ อญฺญสฺส ภูมนฺตรคตสฺส รูปิพฺรหฺมุโน นตฺถิตาย นตฺถิ รูปีนํ สตฺตานํ มชฺเฌ เกนจิ คุเณน กนิฏฺฐภาโว เอเตสนฺติ อกนิฏฺฐาฯ

อากาสานญฺจายตนภูมีติ เอตฺถ ยตฺตกํ อากาสปเทสํ ผริตฺวา อากาสานญฺจายตน สญฺญิตา จตุกฺขนฺธา ปวตฺตนฺติฯ โส ขนฺธสหิโต อากาสปเทโส อากาสานญฺจายยนภูมิฯ เอวํ เสสาสุฯ ปุถุชฺชนา โสตาปนฺนา สกทาคามิโนจาปิ ปุคฺคลา สุทฺธาวาเสสุ สพฺพถา สพฺพปกาเรนปิ นลพฺภนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถจ สกทาคามีนํ ปฏิกฺเขเปน อนาคามิ มคฺคฏฺฐสฺสปิ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป สิทฺโธ โหตีติ อุปริมานํ ติณฺณํ อริยานเมว ตตฺถ ปฏิลาโภ อิมาย คาถาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ เสสฏฺฐาเนสูติ ปญฺจสุทฺธาวาสโต อสญฺญาปายโตจ อวเสเสสุ เอกวีสติยา ฐาเนสุ, อนริยาติ ปุถุชฺชนาฯ [ภูมิจตุกฺกํ]

[144] โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิกฺขเณฯ ปฏิสนฺธิหิ ภวนฺตเร โอกฺกมนํ อนุปวิสนนฺถิ อตฺเถน โอกฺกนฺตีติ วุจฺจติฯ ตโต ปรํ ภวงฺคํ หุตฺวาติ โยชนาฯ เกจิ ปน ภวงฺคปริโยสาเนติ ปฐนฺติฯ ตํ น ยุชฺชติฯ ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธฯ อาทิสทฺเทน ชาติ พธิร ชจฺจฆานก ชาติมูค ชจฺเจฬ ชจฺจุมฺมตฺตก ปณฺฑก อุภโต พฺยญฺชนก นปุํสก มมฺมาทโย สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ยสฺส จกฺขุํ อุปฺปาเทตุํ อสมตฺเถน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ลทฺธาฯ โส ชจฺจนฺโธ นามฯ เอสนโย เสเสสุปิฯ ตตฺถ ปสาทโสต รหิโต ชาติพธิโร นามฯ ปสาท ฆานรหิโต ชจฺจ ฆานโก นามฯ ปสาทชิวฺหารหิโต นาม นตฺถิฯ วจนรหิโต ชาติมูโคนามฯ ทิสาวิทิสามตฺตํปิ สญฺญาเปตุํ อสกฺกุเณยฺโย ชาติเอโฬ นามฯ สพฺพกาลํปิ วิปลฺลฏฺฐจิตฺโต ชจฺจุมฺมตฺตโกนามฯ กามเหตุ อาสิตฺตกาทิภาเวน วิปฺปการปตฺโต ปณฺฑโกนามฯ ทฺวีหิ พฺยญฺชเนหิ สมนฺนาคโต อุภโต พฺยญฺชนโกนามฯ ภาวทฺวย รหิโต นปุํสโกนามฯ

ปกติวจเนปิ เอกเมกํ อกฺขรํ มหุสฺสาเหน อุปฺปาเทนฺโต วิพจฺฉวจโน มมฺโมนามฯ เอตฺถจ จกฺขุํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺเถน กมฺเมน ลทฺธปฏิสนฺธิกสฺส ปวตฺติกาเล ตํวา อญฺญํวา กมฺมํ จกฺขุํ อุปฺปาเทติฯ อสมตฺเถนกมฺเมน ลทฺธปฏิสนฺธิ กสฺส ปน วตฺถุวิปนฺนสฺส ปวตฺติกาเล อญฺญํปิ กมฺมํ จกฺขุํ อุปฺปาเทตีติ นตฺถิฯ ตสฺมา คพฺภเสยฺยกานํปิ ชจฺจนฺธภาโว ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว สิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ เอสนโย เสเสสุ ชาติ พธิราทีสุฯ อายตนานํ ปฏิลาโภ ชาตีติ วุตฺตตฺตา จกฺขุสฺส อุปฺปชฺชนารหกาโล จกฺขุสฺส ชาติกาโลนามฯ ตทา อนุปฺปนฺน จกฺขุโก ชจฺจนฺโธนามาติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน อุปฺปชฺชนารห กาลวเสน ตสฺส ตสฺส อายตนสฺส ชาติกาโล เวทิตพฺโพฯ เอวญฺหิสติ ชาติมูคาทโยปิ อุปปนฺโน โหนฺตีติจ วทนฺติฯ วิภาวนิ ยํปิ อยมตฺโถ วิภาวิโตติฯ

[142] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘อปเร ปน ชจฺจนฺโธติ ปสุติยํเยว อนฺโธฯ มาตุ กุจฺฉิยํ อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺโตติ อตฺโถฯ เตน ทุเหตุกติเหตุกานํ มาตุกุจฺฉิยํ จกฺขุสฺส อวิปชฺชนํ สิทฺธนฺติ วทนฺตีติ’’ วุตฺตํฯ ตํ น ยุตฺตํฯ

โลเก มาตุกุจฺฉิยํเยว อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺตสฺสปิ เอกจฺจสฺส ตํ ตํ สิปฺปวิชฺชาฐาเนสุ ปญฺญาเวยฺยตฺติยภาวสฺส ทิฏฺฐตฺตาฯ ถเปตฺวา หิ มหาโพธิสตฺเต อญฺเญจ ปจฺฉิมภวิเก สตฺเต อวเสสานํ ทฺวิเหตุก ติเหตุกานํปิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปรูปกฺกเมนวา มาตุยา วิสมปโยเคนวา นานาพาเธนวา อุปฺปนฺนานํปิ จกฺขุโสตานํ วิปตฺตินาม นตฺถีติ น สกฺกา นิยเมตุนฺติฯ ภุมฺมสฺสิตานญฺจ วินิปาติกาสุรานนฺติ เอตฺถ ภูมิยํ ชาตาติ ภุมฺมาฯ ภูมิสมฺพนฺเธสุ รุกฺขฏฺฐก ปพฺพตฏฺฐก วิมาเนสุ นิพฺพตฺตา อาฬวก สาตาคิร เหมวตาทโย มหิทฺธิกา ภุมฺมาเทวาฯ เย โลเก พลิหรณ วเสน ปูชนียฏฺเฐน ยกฺขาติปิ วุจฺจนฺติฯ

เย ปน ภุมฺมเทวชาติกาปิ สมานา อตฺตโน ปุญฺญนิพฺพตฺตสฺส กสฺสจิ โภคสุขสฺส อภาวา กิจฺฉชีวิ กปฺปตฺตา วิจรนฺติฯ เต เตสํ มหิทฺธิกานํ ภุมฺมเทวานํ ปรํปร ปาริสชฺเชสุ ปริยาปนฺนตฺตา ภุมฺเม เทเว สิตา นิสฺสิตาติ อตฺเถน ภุมฺมสฺสิตานาม โหนฺติฯ ภุมฺมิสฺสิตาติปิ ปาโฐฯ ปุญฺญนิพฺพตฺตสฺส นิวาสฏฺฐานสฺส อภาวา รุกฺขคุมฺพเลณคุหาสุสานา ทีสุ วิวิตฺเตสุ ภูมิปเทเสสุ นิสฺสาย วสนฺตีติ อตฺโถฯ เตเยว วิรูปา หุตฺวา ภวนฺตเร นิปตนฺตีติ วินิปาติกาฯ วินิปาติกาจ เต เหฏฺฐาวุตฺตฏฺเฐน อสุราจาติ วินิปาติกา สุราฯ เต ปน คามสมีเปวา อนฺโตคาเมวา วิวิตฺตฏฺฐาเนสุ วสิตฺวา คามวาสีหิ ฉฑฺฑิตานิ ภตฺตสิตฺถปูวขชฺชมจฺฉมํสาทีนิ ปริเยสิตฺวาวา ตานิ อลภิตฺวา ทารเกวา คิลาเนวา ปีเฬตฺวาวา สกฺโกนฺตา ปน อญฺเญปิ มนุสฺเส ตาเสตฺวา ปีเฬตฺวาวา ชีวิตํ กปฺเปนฺตีติฯ เตสํ วินิปาติกาสุรานํฯ เอกจฺจานนฺติ อธิปฺปาโยฯ น หิ สพฺเพ วินิปาติกา สุรานาม อเหตุ กาเอวาติ สกฺกา วตฺตุํฯ ทฺวิเหตุกติเหตุกานํปิ สพฺภาวโตฯ เอวญฺจ กตฺวา เตสํ เอกจฺจานํ ปิยงฺกรมาตา อุตฺตรมาตา ธมฺมคุตฺตา ผุสฺสมิตฺตาทีนํ ธมฺมาภิสมโยปิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺโตติฯ เอกจฺเจ ยกฺขชาติกาปิ รกฺขสชาติกาปิ เวมานิกเปตาปิ ปรทตฺตุปชีวิ เปตาปิ เอตฺถ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

เตสูติ ยถาวุตฺตปฏิสนฺธิ ยุตฺเตสุ ปุคฺคเลสุฯ ยสฺมา อายุปริจฺเฉโทนาม เอกภูมิปริยาปนฺนานํ สพฺพสตฺตานํ อเสสสา ธารณนิยมปริมาณวเสน ปวตฺโตฯ อปายานํ มนุสฺสานํ ภุมฺม เทวานญฺจ ตาทิโส นิยมปริมาโณนาม นตฺถิฯ น หิ สกลจกฺก วาฬปริยาปนฺนา เอกภูมกา สพฺพนิรยา เอกอายุปริจฺเฉทา โหนฺติฯ ติรจฺฉานาทีสุปิ เอเสวนโยฯ ตสฺมา วุตฺตํ จตุนฺนํ อปายานนฺติอาทิฯ จตุนฺนํ อปายานํ อาปายิกปุคฺคลานํ อายุปฺปมาณ คณนาย นิยโม นตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กมฺมปมาณตฺตาฯ ตตฺถ นิรเยสุ อพฺพุทาทีนํ ทสนฺนํ นิรยานํ ภควตา วุตฺโต อายุปริจฺเฉโทปิ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตเกน กมฺเมเนวสิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ มนุสฺสานนฺติ อิทํ ชมฺพุทีปคาสีนํ วเสน วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ

เต สญฺเญว หิ อายุกปฺปสฺส อาโรหณํ โอโรหณญฺจ อตฺถิฯ น อิตรทีปวาสีนํฯ เตสุ หิ อุตฺตรกุรุวาสีนํ นิยมโต วสฺส สหสฺสํ โหติฯ อิตเรสํ ทฺวินฺนํ ปญฺจวสฺส สตานีติจ วทนฺติฯ เอวํ สนฺเต เตสุ ทีเปสุ อาทิกปฺปิกานํปิ โสเอว ปริจฺเฉโทติ อาปชฺชติฯ ชมฺพุทีปวาสีนํ ปน สมวิสมาจารนิสนฺทภูตา จนฺทสูริยนกฺขตฺตาทีนํ วิสมสมคติมูลิกาอุตุอาหารานํ สมฺปตฺติ วิปตฺติโย เตสํปิ สาธารณาเอว โหนฺติฯ ตสฺมา เตสุปิ อายุปริจฺเฉทานํ อาโรหณํ โอโรหณญฺจ นตฺถีติ นวตฺตพฺพํฯ นิสนฺทมตฺตตฺตา ชมฺพุทีปคติยา เอกคติกา นโหนฺตีติ ปน วตฺตพฺพํฯ ตถา หิ ปาฬิยํ อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อมมา อปริคฺคหาฯ นิยตายุกา อวเสสายุนาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อวเสสายุนาติ อสงฺเขฺยยฺยโต โอโรหิตฺวา นิจฺจลํ ฐิเตน วสฺสสหสฺเสนาติ อตฺโถติฯ

วินิปาติกาสุรานนฺติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺเพสํปิ มเหสกฺขานํ อปฺเปสกฺขานญฺจ ภุมฺมเทวานํ เวมานิกเปตาทีนญฺจ อิธ อธิปฺเปตตฺตาฯ เตสญฺหิ สพฺเพสํปิ กมฺมเมว ปมาณนฺติฯ จาตุมหาราชิกานํปนเทวานนฺติ อิทํ อุปริเม จาตุมหาราชิเก สนฺธาย วุตฺตํฯ ทิพฺพานีติ ตสฺมิํ เทวโลเก สิทฺธานิฯ ปญฺจ วสฺสสตานีติ อิทญฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ยสฺมา ปน กสฺสปพุทฺธสฺส สาวกภูตา โสตาปนฺนเทว ปุตฺตา อากาสฏฺฐก วิมาเนสุ นิพฺพตฺตา ยาว นิมิราชกาลาปิ ติฏฺฐนฺตีติ ชาตกฏฺฐกถายํ วุตฺตาฯ ตสฺมา เกสญฺจิ อากาสฏฺฐกเทวานํปิ กมฺมปมาณตา สิทฺธา โหตีติ เวทิตพฺพํฯ น เจตฺถ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติ จินฺเตตพฺพาฯ น หิ โสตา ปนฺนานํ สตฺตกฺขตฺตุโต ปรํ กามภเว ปฏิสนฺธินาม อตฺถิฯ น จ ตสฺมิํ เทวโลเก สหสฺสกฺขตฺตุํ นิพฺพตฺตมานาปิ ตตฺตกํ กาลํ สํปาปุณิตุํ สกฺโกนฺตีติฯ มนุสฺสคณนายาติ มนุสฺสานํ วสฺสคณนายฯ มนุสฺสโลเก หิ ปญฺญาสวสฺสานิ จาตุมหาราชิเก เอโก ทิพฺพรตฺติทิโว โหติฯ ติํสรตฺติทิวา เอโก ทิพฺพมาโสฯ ทฺวาทสมาสา เอกํ ทิพฺพวสฺสํฯ

เตน ทิพฺพวสฺเสน เตสํ ปญฺจวสฺสสตานิ มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสํ โหตีติฯ ตโตติ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ อายุปฺปมาณโตฯ จตุคุณนฺติ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธิยาเจว ทิพฺพสฺส รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธิยาจ วเสน จตูหิ ภาเคหิ คุณิตํ วฑฺฒิตนฺติ อตฺโถฯ เอสนโย เสเสสุปิฯ ตตฺถ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธินาม เหฏฺฐิมานํ เทวานํ อายุปมาณโต อุปริมานํ เทวานํ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธิฯ เอเตน ตาวติํสานํ ทิพฺพํ เอกํ วสฺสสหสฺสํฯ ยามานํ ทฺเววสฺสสหสฺสานิฯ ตุสิตานํ จตฺตาริ, นิมฺมานรตีนํ อฏฺฐฯ วสวตฺตีนํ ทิพฺพานิ โสฬสวสฺส สหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ โหตีติ สิทฺธํ โหติฯ

ทิพฺพสฺส รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธินาม เหฏฺฐิมานํ เทวานํ รตฺติทิวโต อุปริมานํ รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธิฯ เอเตน มนุสฺสโลเก เอกํ วสฺสสตํ ตาวติํเส เอโก ทิพฺพรตฺติทิโวฯ ทฺเววสฺสสตานิ ยาเมฯ จตฺตาริ ตุสิเตฯ อฏฺฐ นิมฺมานรติยํฯ สหสฺสํ ฉ จวสฺสสตานิ วสวตฺติยํ เอโก ทิพฺพรตฺติทิโวติ สิทฺธํ โหติฯ รตฺติทิวานญฺจ ทิคุณวุทฺธิยา สิทฺธาย มาสสํวจฺฉรานํปิ ทิคุณวุทฺธิ สิทฺธาว โหตีติฯ เอวญฺจสติ ยถาวุตฺตานิ ตาวติํสาทีนํ ทิพฺพวสฺสสหสฺสาทินิปิ อตฺตโน อตฺตโน รตฺติทิวมาสสํวจฺฉเรติเอว เวทิตพฺพานีติ สิทฺธํ โหติฯ ตถาจ สติ อุปริมานํ อายุปริมาณานิ เหฏฺฐิมานํ อายุปริมาณโต จตุคุณานีติ สิทฺธํ โหติฯ เตน วุตฺตํฯ ตโต จตุคุณํ ตาวติํสานํฯ ตโต จตุคุณํ ยามานนฺติอาทิฯ ทิพฺพคณนาย จ ตถา สิทฺธาย สติ มนุสฺสคณนายปิ จตุคุณภาโว สิทฺโธเยว โหติฯ ตสฺมา มนุสฺสคณนายปิ เหฏฺฐิมานํ นวุติวสฺสสตสหสฺสาทีนิ จตูหิ อุปรูปริคุณิตานิ อุปริมานํ ติโกฏิสฏฺฐิวสฺสสต สหสฺสาทินิ ภวนฺตีติ กตฺวา ตานิ สพฺพานิปิ อาทิอนฺตทสฺสน วเสน นิทฺทิสนฺโต นวสตนฺติ คาถมาหฯ วสฺสานํ นวสตํ โกฏิโย จ เอกวีส โกฏิโย จ ตถาสฏฺฐิวสฺส สตสหสฺสานิ จ วสวตฺตีสุ เทเวสุ อายุปฺปมาณํ โหตีติ โยชนาฯ

ยสฺมา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ ฌานํ โอฬาริกสฺส วิตกฺกสฺส สมติกฺกมา ปถมชฺฌานโต สุฏฺฐุพลวํ โหติฯ ตโตเยว ตตียชฺฌานโตปิ นาติทุพฺพลญฺจ โหติฯ ตสฺมา ตํ ตตียชฺฌาเนน เอกโต หุตฺวา สมตเล ภูมนฺตเร วิปากํ เทตีติ วุตฺตํ ทุตียชฺฌานวิปากํ ตติยชฺฌานวิปากญฺจ ทุตียชฺฌานภูมิยนฺติฯ เตเนวจ ภูมีนํ ฐิติกฺกโมปิ จตุตฺถชฺฌาน วเสเนว สิทฺโธฯ เถเรน ปน เหฏฺฐา ปญฺจกนยวเสเนว ฌานานิ วุตฺตานิฯ ตสฺมา อิธปิ เตเนว นเยน วิปากานิ คเหตฺวา จตุตฺถชฺฌานวิปากํ ตตียชฺฌานภูมิยนฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตสูติ ตาหิ ฉหิ ปฏิสนฺธีติ คหิตปฏิสนฺธิเกสุฯ กปฺปสฺสาติ อิทํ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ จตุพฺพิธา หิ กปฺปามหากปฺโป อสงฺเขฺยยฺยกปฺโป อนฺตรกปฺโป อายุกปฺโปติ, ตตฺถ อายุกปฺโปนาม เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตํตํ อายุปริจฺเฉโท วุจฺจติฯ อนฺตรกปฺโปนาม เอกสฺสวิวฏฺฏฏฺฐายิอสงฺเขฺยยฺยสฺส อพฺภนฺตเร มนุสฺสานํ อายุกปฺปสฺส หายนวฑฺฒนวเสน ทิสฺสมานนฺตรา จตุสฏฺฐิปเภทา จูฬกปฺปา วุจฺจนฺติฯ ปีสติเภทาติ เกจิฯ อสีติเภทาติ อปเรฯ จุทฺทสปฺป เภทาติ เวทวิทุฯ เย โลเก มนฺวนฺตรกปฺปาติ วุจฺจนฺติฯ เอกเมเกน มนุนามเกน มหาสมฺมตราเชน อุปลกฺขิตา อนฺตรกปฺปาติ วุตฺตํ โหติฯ เกจิ ปน เอกสฺมิํ วิวฏฺฏฏฺฐายิมฺหิ มหาสมฺมตรา ชานํ เอกเมว อิจฺฉนฺติฯ จตุสฏฺฐิอนฺตรกปฺปา ปน เอโก อสงฺเขฺย กปฺโปนามฯ โส จตุพฺพิโธ สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺฐายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺฐายีติฯ ตตฺถ วินสฺสมาโน กปฺโป สํวฏฺโฏฯ ยถา วินฏฺฐํ ติฏฺฐมาโน กปฺโป สํวฏฺฏฏฺฐายีฯ วฑฺฒมาโน กปฺโป วิวฏฺโฏฯ ยถา วิวฏฺฏํ ติฏฺฐมาโน กปฺโป วิวฏฺฏฏฺฐายีติ เวทิตพฺโพฯ เต ปน จตฺตาโร อสงฺเขฺยยฺยกปฺปา เอโก มหากปฺโปนามฯ เอตฺถจ โย ชนายามวิตฺถาเร เสตสาสปราสิมฺหิ วสฺสสต วสฺสสตจฺจเยน เอเกกพีชหรเณน ปริกฺขีเณปิ เอโก มหากปฺโป ปริกฺขยํ นคจฺฉติฯ เอวํ ทิโฆ มหากปฺโปติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ยทา กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติฯ อาภสฺสรโต เหฏฺฐา อคฺคินา ทยฺหติฯ ยทา อาเปน สํวฏฺฏติฯ

สุภากิณฺณโต เหฏฺฐา อุทเกน วิลียติฯ ยทา วายุนา สํวฏฺฏติฯ เวหปฺผลโต เหฏฺฐา วาเตน วิทฺธํสตีติ เอวํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา อยํ โลโก นิรนฺตรํ สตฺตสุ วาเรสุ อคฺคินา วินสฺสติฯ อฏฺฐเม วาเร อุทเกน วินสฺสติฯ ปุน สตฺตสุ อคฺคินาฯ อฏฺฐเม อุทเกนาติ เอวํ อฏฺฐนฺนํ อฏฺฐกานํ วเสน จตุสฏฺฐิวาเรสุ อนฺติเม อุทกวาเร อุทกํ ปหาย วาตวาโร โหตีติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติฯ กถํฯ ยํ วุตฺตํ อาภสฺสรานํ อฏฺฐกปฺปานีติฯ เอเตน อฏฺฐเม วาเร อาโปสํวฏฺโฏ โหติฯ อนฺตรา สตฺตสุ สตฺตสุ วาเรสุ เตโชสํวฏฺฏา โหนฺตีติ สิทฺธํฯ ยญฺจ วุตฺตํ สุภากิณฺณานํ จตุสฏฺฐิกปฺปานีติฯ เอเตน จตุสฏฺฐิเม จตุสฏฺฐิเม วาเร วาตสํวฏฺโฏโหติฯ อนฺตรา เตสฏฺฐิยา วาเรสุ เตโชสํวฏฺฏา อาโปสํวฏฺฏาจ โหนฺตีติ สิทฺธํ โหตีติฯ เตนาหุ โปราณา –

อคฺคินา ภสฺสรา เหฏฺฐา, อาเปน สุภากิณฺณโต;

เวหปฺผลโต วาเตน, เอวํ โลโก วินสฺสติฯ

สตฺตสตฺตคฺคินา วารา, อฏฺฐเม อฏฺฐเม ทกา;

จตุสฏฺฐิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวาโร สิยาติฯ

เอวญฺจ วินฏฺเฐ โลเก เอกสฺมิํ กปฺเปปิ ปถมชฺฌานภูมิ อวินฏฺฐานาม นตฺถิฯ ตสฺมา พฺรหฺมปาริสชฺชานํเทวานํ กปฺปสฺสตตีโย ภาโค อายุปฺปมาณํ, พฺรหฺมปุโรหิตานํอุปฑฺฒกปฺโป, มหา พฺรหฺมานํเอโกกปฺโปติ เอตฺถ อสงฺเขฺยยฺย กปฺโปว สมฺภวติฯ นมหากปฺโปฯ เตน วุตฺตํ กปฺปสฺสาติ อิทํ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติปิ ยุชฺชติเยวฯ เตโชสํวฏฺฏกปฺเปสุ หิ ปถมชฺฌานตลํ วิวฏฺฏมานํ สพฺพปถมํ วิวฏฺฏติฯ สํวฏฺฏมานํ สพฺพปจฺฉา สํวฏฺฏติฯ ตสฺมา วิวฏฺฏสฺส ปจฺฉิมฑฺเฒน สํวฏฺฏสฺสจ ปุพฺพฑฺเฒน สห เอกํ วิวฏฺฏฏฺฐายิกปฺปํ คเหตฺวา ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ ตสฺมิํ ตเล เอโก อายุกปฺโปติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ ทุตีย ตลโต ปฏฺฐาย ปน มหากปฺโปว คเหตพฺโพฯ

อปฺปกํ อูนกํวา อธิกํวา คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา อุปฑฺเฒหิ สห สตฺตกปฺปานิ สนฺธาย อาภสฺสรานํ อฏฺฐกปฺปานีติ วุตฺตํฯ เอวํ จตุสฏฺฐิกปฺปานีติ เอตฺถปีติฯ อากาสานญฺจายตนภวํ อุปคจฺฉนฺตีติ อากาสานญฺจายตนุปคา, เตสํฯ เอโกว วิสโย อารมฺมณํ ยสฺส ตํ เอกวิสยํฯ เอกชาติยนฺติ เอกสฺมิํ ภเวฯ [ปฏิสนฺธิจตุกฺกํฯ]

[145] ชเนตีติ ชนกํ อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภกํฯ อุปปีเฬตีติ อุปปีฬกํฯ อุปฆาเตตีติ อุปฆาตกํฯ ตตฺถ ชนกํ นาม ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ วิปากกฺขนฺธ กฏตฺตารูปานํ นิพฺพตฺติกา กุสลากุสลเจตนาฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธินิพฺพตฺติกา กมฺมปถปตฺตาว ทฏฺฐพฺพาฯ ปวตฺตินิพฺพตฺติกา ปน กมฺมปถํ ปตฺตาปิ อปตฺตาปิ อนฺตมโส ปญฺจทฺวาริกชวนเจตนาปิ สุปินนฺเต กุสลากุสลเจตนาปีติฯ อุปตฺถมฺภกํนาม วิปจฺจิตุํ อลทฺโธกาสาวา วิปกฺกวิปากา วา สพฺพาปิ กุสลากุสลเจตนาฯ สา หิ ชนกภูตาปิ สมานา อตฺตโนวิปากวารโต ปุเรวา ปจฺฉาวา สภางฺคํ กมฺมนฺต รํวากมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธสนฺตานํวาอุปตฺถมฺภมานา ปวตฺตติฯ ยถา คนฺถารพฺเภ รตนตฺตยปณามเจตนาติฯ ยํ ปน วิสุทฺธิมคฺเค อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกตีติ วุตฺตํฯ ตํ อลทฺธวิปากวารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ น หิ ปจฺจยสามคฺคิยํ สติ กิญฺจิกมฺมํ ปวตฺติวิปากมตฺตสฺสปิ อชนกํนาม อตฺถีติฯ ตตฺถ กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภนํนาม อลทฺโธกาสสฺส อญฺญสฺส ชนกกมฺมสฺส โอกาสกรณํฯ ตํ ปน มรณาสนฺนกาเล ปากฏํฯ ตทา หิ กุสเล ชวิเต อญฺญํ ปฏิสนฺธิชนกํ กุสลกมฺมํ โอกาสํ ลภติฯ อกุสเล ชวิเต อญฺญํ อกุสลกมฺมนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ อิติ วุตฺตเก –

อิมสฺมิํ จายํ สมเย, กาลงฺกริยาถ ปุคฺคโล;

สคฺคมฺหิ อุปปชฺเชยฺย, จิตฺตญฺหิสฺส ปสาทิตํฯ

อิมสฺมิํ จายํ สมเย, กาลงฺกริยาถ ปุคฺคโล;

นิรเย อุปปชฺเชยฺย, จิตฺตญฺหิสฺส ปทูสิตนฺติฯ

ปวตฺติกาเลปิ เอตํ พหุลํ ลพฺภติเยวฯ

กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺส อุปตฺถมฺภนํนาม อญฺเญน ลทฺโธกาเสน กุสลกมฺเมนวา อกุสลกมฺเมนวา นิพฺพตฺตสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส ชีวิตนฺตราเย อปเนตฺวา ชีวิตปริกฺขาเร สมุทาเนตฺวา จิรตร ปวตฺติกรณํฯ ยถาห –

อภิวาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโน;

จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุ วณฺโณ สุขํ พลนฺติฯ

เอตฺถ ปน กุสลํปิ อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส อกุสลํปิ กุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺส อุปตฺถมฺภกํนาม นตฺถีติ นวตฺตพฺพํฯ อกุสล กมฺม นิพฺพตฺตสฺสปิ หิ มหิทฺธิกานํ นาคสุปณฺณาทีนํ ขนฺธสนฺตานสฺส ปวตฺติกาเล ปุพฺพกตํ กุสลํ วุตฺตนเยน อุปพฺรูหนํ กโรติเยวฯ ตถากุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺสปิ เกสญฺจิ วินิปาติกาสุราทีนํ ขนฺธสนฺตานสฺส ปวตฺติกาเล ปุพฺพกตํ อกุสลํ จิรตรปฺปวตฺติํ กโรติเยวาติฯ อุปปีฬกอุปฆาตกานิปิ วุตฺตปฺปการา กุสลากุสล เจตนาโยเอวฯ ตาปิ หิ ชนกภูตาปิ สมานา อตฺตโน วิปากวารโต ปุเรวา ปจฺฉา วา วิปากวาร คหณ กาเลปิ วา กมฺมนฺตรํวา กมฺมนิพฺพตฺต ขนฺธสนฺตานํวา ทุพฺพลตรํ กตฺวาวา วิพาธยมานา สพฺพโสวา อุปจฺฉินฺทมานา ปวตฺตนฺตีติฯ ตตฺถ อุปปีฬเก ตาว กมฺมนฺตรสฺส วิพาธนํนาม อญฺญสฺส ชนกกมฺมสฺส ทุพฺพลภาวกรณํฯ กมฺมญฺหิ นาม อายูหนกาเล พลวนฺตํปิ ปจฺฉา กเตน อุชุปฏิปกฺเขน กมฺมนฺตเรน วิพาธิยมานํ ปุน วิหตสามตฺถิยํ โหติฯ อุปริภูมิ นิพฺพตฺตกํปิ สมานํ เหฏฺฐาภูมิยํ นิพฺพตฺเตติฯ มเหสกฺเขสุ มหิทฺธิเกสุ นิพฺพตฺตกํปิ สมานํ อปฺเปสกฺเขสุ นิพฺพตฺเตติฯ ตถา อุจฺจกุเลสุ นิพฺพตฺตกํปิ นีจกุเลสุฯ ทีฆายุเกสุ นิพฺพตฺตกํปิ อปฺปายุเกสุฯ มหาโภเคสุ นิพฺพตฺตกํปิ อปฺปโภเคสุฯ ปุริสตฺต ภาวนิพฺพตฺตกํปิ สมานํ อิตฺถตฺตภาวํวา นปุํสกภาวํ วา นิพฺพตฺเตติฯ วณฺณสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํปิ ทุพฺพณฺณภาวํฯ อินฺทฺริยสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํปิ อนฺธํวา พธิรํวา ยํกิญฺจิ อินฺทฺริยเวกลฺลํฯ องฺคปจฺจงฺค สมฺปตฺติชนกํปิ หตฺถปาทาทิ องฺคเวกลฺลํ ชเนติฯ

ตถา อายูหนกาเล มหานิรเยสุ นิพฺพตฺตกํปิ อกุสลํ ปจฺฉากเตน พลวกุสเลน วิพาธิยมานํ อุสฺสเทสุวา เปเตสุวา นิพฺพตฺเตติฯ อชาตสตฺตุ ราชา เจตฺถ นิทสฺสนํฯ อุสฺสเทสุ นิพฺพตฺตกํปิ เปเตสุวา ติรจฺฉา เนสุวาติ อาทิสพฺพํ วตฺตพฺพํฯ

อุปตฺถมฺภกํปิ ตพฺพิปริยาเยน เวทิตพฺพเมวฯ ตถา หิ กมฺมํ นาม กตกาเลทุพฺพลํปิสมานํ ปจฺฉาสภาเคนพลวตากุสเลนวา อกุสเลนวา อุปตฺถมฺภียมานํ สุฏฺฐุ พลวํ โหตีติฯ กมฺมนิพฺพตฺต ขนฺธสนฺตานสฺส วิพาธนํนาม อญฺเญน กมฺเมน นิพฺพตฺตสฺส สตฺตสฺส คหิตปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยทากทาจิ สรีเร นานาอนฺตราเย อุปฺปาเทตฺวาวา ฐานนฺตรเขตฺตวตฺถุ โคมหิํส ธน ธญฺญโภค สมฺปตฺตีนํ ปุตฺตทารญาติ มิตฺตานญฺจ วิปตฺติํ กตฺวาวา ทุกฺขุปฺปตฺติ กรณํฯ ทุวิธญฺหิ กมฺมผลํนาม วิปากผลํ นิสนฺทผลนฺติฯ ตตฺถ วิปากผลํนาม กมฺมการกสฺเสว โหติฯ น อญฺญสฺสฯ นิสนฺท ผลํ ปน อญฺเญสํปิ สาธารณเมวฯ ธมฺมปเท อานนฺทเสฏฺฐิวตฺถุ เอตฺถ วตฺตพฺพํฯ จกฺขาทีสุ ปน กมฺมชสนฺตถิสีเสสุ เยน กมฺเมน ยํกิญฺจิ เอกํวา ทฺเววา ตีณิวา สพฺพโส ภิชฺชนฺติฯ จกฺขุปาลตฺเถ ราทีนํ วิยฯ ตํ กมฺมํ อุปฆาตเก สงฺคหิตนฺติ ยุตฺตํฯ อุปฆา ตกนฺติ ปน อุปจฺเฉทกนฺติจ อตฺถโต เอกํฯ ตถา หิ มชฺฌิมฏฺฐ กถายํ ปถมํ อุปจฺเฉทกนาเมน วตฺวา อุปฆาตกนฺติปิ เอตสฺเสว นามนฺติ วุตฺตํฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ปถมํ อุปฆาตกนาเมน วตฺวา อุปจฺเฉทกนฺติปิ ตสฺเสเวตํ นามนฺติ วุตฺตํฯ วิสุทฺธิ มคฺเคปิ มรณสฺสตินิทฺเทเส ตเทว กมฺมุปจฺเฉทกกมฺมนฺติ วุตฺตํฯ อิธจ ปรโต อุปจฺเฉทกกมฺมุนาติ วกฺขติฯ

อิมสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทนํ มรณาสนฺนกาเล ปากฏํฯ ตทาหิ ปถมํ ปาปกมฺมพเลน ทุคฺคตินิมิตฺเต อุปฏฺฐหนฺเต ปุน กลฺยาณ กมฺมํ ตํ ปฏิพาหิตฺวา สุคตินิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺเตติฯ กลฺยาณกมฺมพเลน สุคตินิมิตฺเต อุปฏฺฐหนฺเต ปุน ปาปกมฺมํ ตํ ปฏิพาหิตฺวา ทุคฺคตินิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตติฯ ทุฏฺฐ คามณิรญฺโญ โสณตฺเถรปิตุจ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิฯ

องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ปน กุสลากุสลกมฺมกฺขย กรสฺส มคฺคกมฺมสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทกหา วุตฺตาฯ องฺคุลิมาลตฺเถราทีนํ วิยาติฯ อิมสฺมิํ ภเว ลทฺธานิ มหคฺคตกมฺมานิ เยน อกุสเลน ปริหายนฺติฯ ตสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทเก สงฺคโห ยุตฺโตฯ เทวทตฺตสฺส วิยาติฯ กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานุปจฺเฉทนํ ปน ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว อายุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ ลทฺโธกาสสฺส กสฺสจิ อปราธกมฺมสฺส พเลน กลลกาลโต ปฏฺฐาย อนฺตราว เกนจิโรเคนวา ภเยนวา อุปกฺกเมนวา มรนฺตานํ วเสน เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถจ กมฺมนฺตรสฺสวา กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺสวา อุปตฺถมฺภนา ทีนิ สนฺธาย อิเมสํ จตุนฺนํปิ กมฺมานํ กุสลากุสลภาโว วิสุทฺธิมคฺเค องฺคุตฺตรฏฺฐกถายญฺจ วุตฺโตฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปน สํวณฺเณตพฺพสุตฺตานุรูปํ กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺเสว อุปตฺถมฺภนาทีนิ สนฺธาย อุปตฺถมฺภกสฺส กุสลภาโว อุปปีฬกอุปฆาตกานํ อกุสลภาโว วุตฺโตฯ โส ปน มชฺฌิมฏีกายํ องฺคุตฺตรฏีกายญฺจ อรุจฺจมาโน วิย วุตฺโตฯ มหาฏีกายํ ปน โส เกจิ วาโทปิ กโตฯ ตตฺถปน สํวณฺเณตพฺพสุตฺตานุรูปํ วุตฺตตฺตา วิสุํ ปาฬินโยติ ทฏฺฐพฺโพฯ น จ เกจิวาโท กตฺตพฺโพฯ สุตฺตสฺมิํหิ อปฺปายุกสํวตฺตนิกาเอสา มาณวปฏิปทา, ยทิทํ ปาณาติปาตี โหตีติอาทินา อุปฆาตกํ ปาณาติปาตวเสเนว วุตฺตํฯ อุปปีฬกญฺจ พตฺวาพาธสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทา, ยทิทํ สตฺตานํ วิเหฐกชาติโก โหตีติอาทินา วิหิํสาทีนํ วเสน วุตฺตํฯ อุปตฺถมฺภกญฺจ ทีฆายุกสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทาฯ ยทิทํ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตีติอาทินา ปาณาติปาตวิรติอาทีนํ วเสน วุตฺตํฯ สพฺพญฺเจตํ มนุสฺสตฺตํ อาคตสฺเสว สตฺตสฺส วเสนาติ เอวํ วิสุํ ปาฬินโย เวทิตพฺโพติฯ มหาฏีกายํ ปน องฺคุตฺตรฏีกายญฺจ กมฺมนฺตรุปตฺถมฺภนาทีนิ อนิจฺฉนฺเตหิ ชนกาทิภาโวนาม วิปากํ ปฏิอิจฺฉิตพฺโพฯ นกมฺมนฺติ วิปากสฺเสว อุปฆาตกตา ยุตฺตา วิย ทิสฺสตีติ วุตฺตํฯ

กิจฺจวเสนาติ ชนนํ อุปตฺถมฺภนํ อุปปีฬนํ อุปจฺฉินฺทนนฺติ จตุนฺนํ กิจฺจานํ วเสนฯ

ตตฺถ เอกา ปาณาติปาตเจตนา จตฺตาริ กิจฺจานิ สาเธติฯ สา หิ ยาว วิปจฺจิตุํ โอกาสํ นลภติฯ ตาว อุปตฺถมฺภนาทีสุ ตีสุ กิจฺเจสุ ยํกิญฺจิ ลทฺธปจฺจยํ กิจฺจํ กโรติฯ ยทา วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภติฯ ตทา เอกาย เจตนาย เอกาเอว ปฏิสนฺธิ โหตีติ เอวํ สาเกตปญฺเห วุตฺตนเยน เอกํ อปายภวํ ชเนติฯ ตโต ปรํ ปน ปฏิสนฺธิชนนกิจฺจํ นตฺถิฯ ปวตฺติ วิปากชนเนน สห อิตรานิ ตีณิ กิจฺจานิ ภวสตสหสฺเสปิ กปฺปสตสหสฺเสปิ สาเธติเยวฯ ธมฺมทินฺนายนาม อุคฺคเสน รญฺโญ เทวิยา วตฺถุ เอตฺถ วตฺตพฺพํฯ สา ปน ยทา อตฺตโน วิปากวารโต ปุเร อริยภูตสฺสวา ปุถุชฺชนภูตสฺสปิ กลฺยาณ จิตฺตสมงฺคิโนวา อุปจฺเฉทนํ กโรติฯ ตทา อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมนฺต รสฺเสว โอกาสํ กโรติฯ สยํ วิปากํ นชเนติฯ ยทา ปน ปาปจิตฺตสมงฺคิโน ขนฺธสนฺตานํ อุปจฺฉินฺทติฯ ตทาเอว อุปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วิปากํ ชเนติฯ สกิํ ลทฺธปฏิสนฺธิวารโต ปน ปฏฺฐาย อเนเกสุ อตฺตภาว สตสหสฺเสสุปิ อุปจฺเฉทนาทีนิเยว กโรติฯ เอตฺถ มหาโมคฺคลาน ตฺเถร วตฺถุ สามาวติ วตฺถุ วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุ วตฺถุ ทุสฺสิมาร กลาพุราชวตฺถูนิ กเถตพฺพานิฯ ยสฺมา ปน อิทํ อุปจฺเฉทกกมฺมํ นาม ติรจฺฉานคตานํ พหุลํ ลพฺภติฯ ตสฺมา สุฏฺฐุ พลวํ อกุสลกมฺมํ ทุพฺพลสฺส อกุสลกมฺมสฺสวา อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺสวา อุปจฺเฉทกํนาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํฯ เตเนว หิ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ พหุกสฺมิญฺหิ อกุสลกมฺเม อายูหิเต พลวกมฺมํ ทุพฺพล กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตีติ วุตฺตํฯ

อปิจ ปวตฺติยํปิ กมฺมนฺตรชนิตํ ภวงฺคสนฺตานํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา ปญฺจสุ จกฺขุ โสต ฆาน ชิวฺหา ภาว ทสก สงฺขาเตสุ สนฺตติ สีเสสุ อญฺญตรสฺส สนฺตติสีสสฺส สพฺพโส อุปจฺฉินฺทนํปิ อิมสฺเสว กิจฺจนฺติ ยุตฺตํฯ ยํ ปน มหาฏีกายํ องฺคุตฺตรฏีกายญฺจ อุปปีฬิกํ อญฺญสฺส วิปากํ ฉินฺทติฯ น สยํ อตฺตโน วิปากํ ชเนตีติ วุตฺตํฯ ตํ อฏฺฐกถายํ สุขทุกฺขํ ปีเฬติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทตีติ อิทํ ทิสฺวา วุตฺตํ สิยาฯ

อทฺธานํ ปวตฺติตุํ นเทตีติ เอตฺถ ปน สุขสนฺตานํวา ทุกฺขสนฺตานํวา จิรกาลํ ปวตฺติตุํ นเทติ อิจฺเจวตฺโถฯ น ปน อุปฆาตกํ วิย ภวงฺคสนฺตาเนน สห อญฺญสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ฉินฺทตีติฯ

[143] ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘ชนกํ กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาว วิปากํ ชเนติฯ อุปฆาตกํ อุปจฺเฉทนปุพฺพกนฺติ อิทํ ตาว อฏฺฐกถาสุ สนฺนิฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ’’ฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

อิธ ปุพฺพกเตน อุปจฺเฉทนกกมฺเมน มริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ วตฺถูนํ อฏฺฐกถาสุเยว อาคตตฺตาติฯ

[144] ยญฺจ ตตฺถ

อปเร ปน อาจริยา วทนฺตีติอาทินา อุปฆาตกสฺส สยํ วิปากนิพฺพตฺตกตฺตา ภาววจนํ วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ

เตเนว กมฺเมน อปาเย นิพฺพตฺตานํ ทุสฺสิมาร กลาพุราชา ทีนํ ตสฺส กมฺมสฺส อุปจฺเฉทกกมฺมภาเวน อฏฺฐกถาสุ อาคตตฺตาติฯ [ชนกจตุกฺกํ]

[146] ครุกนฺติ อญฺเญน กมฺเมน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กุสลปกฺเข มหคฺคตกมฺมํ อกุสลปกฺเข นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยา สห ปญฺจานนฺตริยกมฺมํฯ เอตฺถ สิยาฯ มหคฺคตกมฺมนฺติ กสฺมา วุตฺตํฯ ตญฺหิ ปมาทวเสนวา นีวรณธมฺมปวตฺติยาวา ปริหายิยมานํ นิกนฺติพเลนวา ปฏิพาหิยมานํ วิปากํ น เทตีติฯ ตถา เอกสฺส พหูสุ อานนฺตริยกมฺเมสุ กเตสุ เอกสฺมิํ วิปจฺจนฺเต เสสานิ น วิปจฺจนฺตีติฯ วุจฺจเต, มหคฺคตกมฺมํ ตาวถเปตฺวา ปมาทธมฺมนีวรณธมฺมนิกนฺติธมฺเม อตฺตโน พลวตรญฺจ มหคฺคตกมฺมนฺตรํ อญฺเญน ปุญฺญกมฺเมน อปฺปฏิพาหนิยฏฺเฐน ครุกํ นาม โหติฯ อานนฺตริยกมฺมานิ ปน ถเปตฺวา อตฺตโน พลวตรํ อานนฺตริยกมฺมํ อญฺเญน เกนจิ ธมฺเมน อปฺปฏิพาหนิยฏฺเฐนาติ เอวํ ยถารหํ เตสํ ครุกตา เวทิตพฺพาติฯ

อาสนฺนนฺติ มรณกาเล อนุสฺสริตํ ตทา กตญฺจฯ ตตฺถ ตทากตนฺติ อนฺติม ชวนวีถิโต ปุพฺพภาเค อาสนฺเน กตํ ยํกิญฺจิ กุสลากุสลกมฺมํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมํ ปน วิปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมญฺจ อนฺติมชวนวีสิยํปิ กตนฺติ คเหตพฺพํฯ ยถาห-มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐิ สมตฺตา สมาทินฺนาติฯ เอเตน ตโต มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมโต อญฺญํ อนฺติมชวนวีถิยํ ปวตฺตํ กมฺมํ ปฏิสนฺธิํ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ สิทฺธํ โหตีติฯ อาจิณฺณนฺติ ทีฆรตฺตํ อภิณฺหโส กตํฯ สกิํ กริตฺวาปิวา ปจฺฉา ปุนปฺปุนํ โสมนสฺสชนกํ สนฺตาปชนกญฺจฯ กฏตฺตากมฺมนฺติ การิยิตฺถาติ กมฺมนฺติ เอวํ กตการณาเอว กมฺมนฺติ วตฺตพฺพํ กมฺมํฯ ครุกาทิภาเวน วตฺตพฺพํ กมฺมํ น โหตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปุริมานิ ตีณิ อิมสฺมิํ ภเว กตานิ อุปปชฺชเวทนียกมฺมานิเอวฯ กฏตฺตากมฺมํ ปน อตีตภเวสุ กเตหิ อปรปริยายเวทนีเยหิ สห อิมสฺมิํ ภเว กตํ ครุกา สนฺนาจิณฺณภาวรหิตํ กมฺมปถปตฺตํ ยํกิญฺจิ อุปปชฺชเวทนียกมฺมํฯ มหาฏีกายํ ปน กฏตฺตากมฺมํ ปุริม ชาตีสุ กตํเอว คหิตํฯ ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ เอเตหิ ปน ตีหิ มุตฺตํ ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนํ กฏตฺตาวา ปน กมฺมํนาม โหตีติ หิ วุตฺตํฯ น จ อตีตภเวสุ กตานิ มาตุฆาตกาทีนิปิ อปรปริยาย กมฺมานิ เอเตหิ ตีหิ มุตฺตานีติวา อมุตฺตานีติวา ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนานีติวา อลทฺธาเสวนานีติวา สกฺกา วิเสเสตุํฯ ตทา หิ ตานิ ครุก กมฺมสนฺตาเน ปวตฺตานิปิ โหนฺติฯ อาสนฺนวจิณฺณกมฺมสนฺตาเน ปวตฺตานิปีติฯ

องฺคุตฺตรฏฺฐกถายญฺจ เอเตหิ ปน ตีหิ มุตฺตํ อญฺญาณวเสนกตํ กฏตฺตาวา ปน กมฺมํนามาติ วุตฺตํฯ น ตานิ อญฺญาณวเสน กภานีติ สกฺกา วิเสเสตุํฯ ตานิ หิ ปุริมภเวสุ อญฺญาณ วเสน กตานิปิ โหนฺติฯ ญาณวเสน กตานิปีติฯ ตานิ ปน วิเสสนานิ อิมสฺมิํ ภเว กตานํ ครุกาทีหิ ตีหิ มุตฺตานํ สตฺตมชวน กมฺมานํ วเสน วุตฺตานีติ เตหิ สห ปุริมชาตีสุ กตานิ อปรปริยาย กมฺมานิ กฏตฺตา กมฺมํนามาติ เวทิตพฺพานิฯ เอวญฺจ กตฺวา ยตฺถ ตํปุพฺพกตํ กมฺมนฺติ อาคตํฯ

ตตฺถปิ อิมสฺมิํ ภเววา อตีตภเวสุวา ปุพฺพกาเล กตนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ อิเมสุ ปน จตูสุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ ครุกเมว อนนฺตเร ภเว ปฏิสนฺธิํ เทติฯ ครุเก อสติ อาสนฺนํฯ อาสนฺเน อสติ อาจิณฺณํฯ อาจิณฺเณ อสติ กฏตฺตากมฺมํฯ เตนาห ปากทานปริยาเยนาติฯ ปากทานวาเรนาติ อตฺโถฯ เอตฺถ สิยาฯ กสฺมา อิธ อาสนฺนํ อาจิณฺณโต ปถมํ วุตฺตํฯ นนุ ปาฬิยํ อาสนฺนโต อาจิณฺณเมว ปถมํ วุตฺตํฯ ยถาห-ยํ ครุกํ ยํ พหุลํฯ ยทาสนฺนํฯ กฏตฺตาวา ปน กมฺมนฺติฯ อฏฺฐกถาสุจ เตเนว กเมน ปากทานวาโร วิหิโตติฯ วุจฺจเต, สภาวโต พลวทุพฺพลกฺกเมน ปาฬิยํ อาจิณฺณํ ปถมํ วุตฺตํฯ โส ปน กโม กทาจิ ปากทานปริยาโยปิ สมฺภวตีติ กตฺวา อฏฺฐกถาสุ เตเนว กเมน ปากทานวาโร วิหิโตฯ อาสนฺนํปิ หิสมานํ จิตฺตํ โตเสตุํวา สนฺตาเปตุํวา อสกฺโกนฺตํ หุตฺวา ทุพฺพลํ พลวโต อาจิณฺณสฺส นิวตฺตกํ น โหตีติฯ ยสฺมา ปน มหากมฺมวิภงฺคสุตฺเต ปุพฺเพวาสฺสตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํฯ ปจฺฉาวาสฺสตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํฯ มรณกาเลวาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ เอวํ อาจิณฺณทุจฺจริตสฺสปิ เอกจฺจสฺส อาสนฺเนน กลฺยาณ กมฺเมน สคฺคคมนํ วุตฺตํฯ ตถา ปุพฺเพวาสฺสตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนิยํฯลฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ เอวํ อาจิณฺณ สุจริตสฺสปิ เอกจฺจสฺส อาสนฺเนน ปาปกมฺเมน อปายคมนํ วุตฺตํฯ ยสฺมาจ อุภินฺนํปิ พลวภาเว สติ อาสนฺนเมว ปริยตฺตํ ภวิตุํ อรหติฯ ตสฺมา อิธ เถเรน อาสนฺนเมว ปถมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถจ ปุพฺเพวาสฺสกตํ โหตีติ อิทํ อาสนฺนานุสฺสริตกมฺมวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตมฺพทาฐิกนามสฺส โจรฆาตกสฺส มหาวาตกาลนามสฺสจ อุปาสกสฺส วตฺถุ เอตฺถ กเถตพฺพนฺติฯ

[145] วิภาวนิยํ ปน

อฏฺฐกถายํ อาคตํ ชรคฺคโวปมํ ทสฺเสตฺวา อาสนฺนเมว ปถมํ วิปากํ เทตีติ เอกํเสน วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ อฏฺฐกถายํ เอวํ เอกํเสน วุตฺตํฯ นจ อุฏฺฐาตุํปิ อสกฺโกนฺโต โส ชรคฺคโว ปชทฺวารสฺส อาสนฺเน ฐิโตปิ ปถมตรํ นิกฺขมิสฺสตีติฯ [ครุกจตุกฺกํ]

[147] ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโวฯ เวทิตพฺพํ อนุ ภวิตพฺพนฺติ เวทนียํฯ ผลํฯ ทิฏฺฐธมฺเม เวทนียํ ผลํ เอตสฺสาติ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํฯ

[146] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ทิฏฺฐธมฺเม เวทิตพฺพํ วิปากานุภวน วเสนาติ ทิฏฺฐธมฺมเวทนีย’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

ทิฏฺเฐว ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ เอเตน อิธ เวทนียสทฺโท กมฺมสาธโน วิปากาติเธยฺโยจ โหตีติ ทสฺเสติฯ เอวญฺจ สติ อิธ อญฺญปทตฺถสมาโส เอว ลพฺภติฯ น อุตฺตรปทตฺถสมาโสติฯ ทิฏฺฐธมฺมํ อุเปจฺจ ตสฺส อนนฺตเร ปชฺชิตฺวา ปาปุณิตฺวา เวทิตพฺพํ ผลํ เอตสฺสาติ อุปปชฺชเวทนียํฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ อุปปชฺช สทฺทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน อุปปชฺชิตฺวาติ วุตฺตํฯ สุตฺตปเทสุ ปน อุปปชฺเชวาติ ปาโฐ ทิฏฺโฐฯ ตสฺมา ทิฏฺฐธมฺมสฺส สมีเป อนนฺตเร ปชฺชิตพฺโพ คนฺตพฺโพติ อุปปชฺโชฯ ทุตีโย อตฺตภาโว อุปปชฺเชเวทิตพฺพํ ผลํ เอตสฺสาติ อุปปชฺชเวทนียนฺติ เอวมตฺโถ ปาฐสฺส วเสน เวทิตพฺโพฯ อุปปชฺชาติวา อนนฺตเร ภเว ปวตฺโต เอโก นิปาโตฯ ยถา ปจฺจาติฯ

[147] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ทิฏฺฐธมฺมโต อนนฺตรํ อุปปชฺชิตฺวา เวทิตพฺพนฺติ อุปวชฺชเวทนีย’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

อุปปชฺชวา วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ ปริยายติ ปุนปฺปุนํ อาคจฺฉตีติ ปริยาโยฯ อปโรจ โส ปริยา โยจาติ อปรปริยาโยฯ

ทิฏฺฐธมฺมา นาคตา นนฺตร ภเวหิ อญฺโญ อตฺต ภาว ปริวตฺโตฯ เต เนว หิ มหาฏีกายํ องฺคุตฺต รฏีกายญฺจ อปรปริยาเยติ ทิฏฺฐธมฺมานนฺตรานาคตโต อญฺญสฺมิํ อตฺตภาวปริยาเย อตฺตภาวปริวตฺเตติ วุตฺตํฯ สุตฺตปเทสุ ปน อปเรวา ปริยาเยติจ อปราปเรวา ปริยาเยติจ ทฺวิธา ปาโฐ ทิฏฺโฐฯ ตตฺถ ปจฺฉิมสฺมิํ ปาเฐสติ อิธ มชฺเฌ เอกสฺส อปรสทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพฯ สงฺคหโปฏฺฐเกสุ ปน มชฺเฌ ทีโฆ ยาการนฏฺโฐจ อปราปริยสทฺโท ทิสฺสติฯ โส พหูสุ อฏฺฐกถาสุ นตฺถิฯ ปาฬิยาจ น สเมติฯ

[148] ยญฺจ วิภาวนิยํ

‘‘อปเร อปเร ทิฏฺฐธมฺมโต อญฺญสฺมิํ ยตฺถกตฺถจิ อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ กมฺมํ อปราปริย เวทนีย’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมโตติ อิทํ ตาว นยุชฺชติฯ

น หิ มชฺเฌ อุปปชฺชภวํ วชฺเชตฺวา ปถโม ทิฏฺฐธมฺโมว อิธ ตตีเย ปเท อธิกโตติ ยุตฺโตฯ

[149] อตฺถโต ปน พฺยญฺชนโตจ สพฺพํ ปาฬิยา น สเมติฯ

อปเรวา ปริยาเย วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ อปราปเรวา ปริยาเยติวาฯ อโหสินามกํ กมฺมํ อโหสิกมฺมํฯ อโหสิกมฺมํฯ ภวิสฺสติกมฺมํฯ อตฺถิกมฺมํฯ นตสฺส วิปาโกติ เอวํ วุตฺตปาฐวเสน อาจริเยหิ ตถาคหิตนาม เธยฺยํ สพฺพโส อลทฺธวิปากวารํ กมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ สตฺตสุ กุสลากุสลชวเนสุ ปถมชวนเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเว ทนียํนามฯ สา หิ อลทฺธาเสวนตาย สพฺพทุพฺพลตฺตา อจิรฏฺฐิ ติกาจ โหติ อปฺปตรวิปากาจาติฯ ปจฺจยํ ลทฺธา ทิฏฺฐธมฺเมเอว อเหตุกมตฺตํ ผลํ ทตฺวา วิคจฺฉติฯ น เอกํปิ มรณกาลํ อติกฺกมฺม สนฺตานํ อนุพนฺธิตุํ สกฺโกติฯ ปจฺจยํ ปน อลภมานา อโหสิกํนาม โหติฯ

ปจฺจโยติจ อตฺตโน ผลุปฺปตฺติยา โอกาสทายโก นานา อิริยาปเถสุ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณสมา คมาทิโก โยโกจิ ปจฺจโยปิ ยุชฺชติเยวฯ ฏีกาสุ ปน ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตายาติอาทินา มหนฺตํ กตฺวา ปจฺจโย วุตฺโตฯ โส กากวลิยาทีนํ วิย ปากฏตรผลทานํ สนฺธาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ น หิ กมฺมปถชวนสนฺตาเน ปวตฺตมานา อิตราปิวา ปถมชวนเจตนา อิฏฺฐานิฏฺฐสมาโยควเสนปิ ลทฺธ ปจฺจยา กาจิ อตฺตโน พลานุรูปํ ผลํ น เทตีติ อตฺถิฯ นจตาย ทิยฺยมานํ สพฺพํปิ ผลํ มหาชนสฺสวา กมฺมการกสฺเสว วาปากฏเมว สิยาติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ ยํ ปน ญาณวิภงฺคฏฺฐ กถายํ เอกํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ วิปากํ เทติฯ เสสานิ อวิปากานีติ วุตฺตํฯ ตํ อลทฺธปจฺจยานิ เสสานิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ น หิ เอโก ทิฏฺฐธมฺโม เอกสฺเสว ทิฏฺฐธมฺมเวทนี ยสฺส โอกาโสติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ อตฺถสาธิกา ปน สนฺนิฏฺฐาปกภูตา สตฺถมชวนเจตนา อุปปชฺช เวทนียํนามฯ สา หิ ลทฺธาเสวนตาย โถกํ สารภูตา โหตีติ ปถมเจตนา วิย สีฆตรํ วิปจฺจิตุํ นสกฺโกติฯ พลวตีจ โหตีติ เอกํ ภวํ ชเนตุํ สกฺโกติฯ ปติต ชว เนสุ ปน อนฺติมชวนตาย มชฺฌิมเจตนาโย วิย จิรฏฺฐิติกา น โหตีติ ปจฺจยํ ลทฺธา อนนฺตเร เอว ภเว ปฏิสนฺธิํวา ปวตฺติ ผลเมววา ทตฺวา วิคจฺฉติฯ อลทฺธา ปน อโหสิกมฺมเมว โหติฯ น ทุตียํ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ สกฺโกติฯ ยํปน ญาณวิภงฺคฏฺฐกถายํ เอกํ อุปปชฺชเวทนียํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติฯ เสสานิ อวิปากานีติ วุตฺตํฯ ตํปิ ปฏิสนฺธิวิปากํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ เสสานิปิ หิ ยาว ทุตียจุติ นาคจฺฉติฯ ตาว ลทฺธปจฺจยานิ ปวตฺติ วิปากํ เทนฺติเยวฯ อิธ มิสฺสก กมฺมานิ กตฺวา อนนฺตรภเว มิสฺสกกมฺมผลํ อนุโภนฺตานิ เวมานิก เปตวตฺถูนิ อญฺญานิจ ตํตํกมฺมํ กตฺวา อนนฺตรภเว เอว สุคติ ยํ กพฺพิปากภูตํ วิปตฺติํ อนุภวนฺตานิ ทุคฺคติยํวา ตพฺพิปากภูตํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺตานิ อเนกานิ วตฺถุสตานิ เอตฺถ กเถ ตพฺพานีติฯ

[150] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘สาจ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวาว ปวตฺติวิปากํ เทติฯ ปฏิสนฺธิยา ปน อทินฺนาย ปวตฺติวิปากํ เทตีติ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

ยถาวุตฺตวตฺถูหิ สทฺธิํ วิรุชฺฌนโตฯ

[151] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘จุติ อนนฺตรญฺหิ อุปปชฺชเวทนียสฺส โอกาโส’’ติ การณํ วุตฺตํฯ ตํปิ อการณํฯ

ปุติอนนฺตรโต ปฏฺฐาย ยาวชีวํปิ โอกาสสมฺภวโตฯ

[152] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘ปฏิสนฺธิยา ปน ทินฺนาย ชาติสเตปิ ปวตฺติวิปากํ เทตีติ วุตฺตํ’’ฯ ตํปิ น คเหตพฺพํฯ

กมฺมสงฺกราปตฺติโตฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายญฺจ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปรปริยาย เวทนียนฺติ เตสํ สงฺกมนํ นตฺถิฯ ยถาฐาเนเยว ปติฏฺฐนฺตีติ วุตฺตํฯ น เจตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน เอวํ วุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํฯ ตทตฺถสาธกสฺส อฏฺฐกถาปเทสสฺสวา วตฺถุสฺสวา ยุตฺติยาวา อภาวโตติฯ มชฺเฌ ปน ปญฺจชวน เจตนา อปรปริยาย เวทนียํนามฯ เอตา หิ สุฏฺฐุ พลวนฺตี สารภูตาจ โหนฺตีติ น สีฆํ วิปจฺจิตุํ สกฺโกนฺติฯ จิรฏฺฐิติกา ปน โหนฺติฯ ตสฺมา ตตียภวโต ปฏฺฐาย ยทา โอกาสํ ลภนฺติฯ ตทา ปญฺจวาเร ปฏิสนฺธิํ ทตฺวา สํสารปวตฺติยา สติ กปฺปสตสหสฺเสปิ ปวตฺติวิปากํ เทนฺตีติฯ อิมานิเยว ปน ตีณิ กมฺมานิ อตฺตโน อตฺตโน เขตฺเต สพฺพโส วิปากวารํ อลภมานานิ อโหสิกมฺมํนามฯ เขตฺตญฺจ เนสํ ปถมสฺส ทิฏฺฐ ธมฺมจุติยา ปริจฺฉินฺนํฯ ทุตียสฺส อนาคตานนฺตรภวจุติยาฯ ตตียสฺส ปรินิพฺพานจุติยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ [ทิฏฺฐธมฺมจตุกฺกํ]

[148] ปากฏฺฐานวเสนาติ อปายาทิกสฺส วิปจฺจนฏฺฐานสฺส วเสน ตถา จตฺตาริ กมฺมานินาม โหนฺตีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ เตสุ อกุสลาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุฯ กมฺมทฺวารวเสนาติ กมฺมสิทฺธิยา องฺคภูตานํ กายาทิ กมฺมทฺวารานํ วเสนฯ ปาณํ อติปาเตนฺติ เอเตนาติ ปาณาติปาโตฯ อติปาตนญฺเจตฺถ สรสโต ปติตุํ อทตฺวา อนฺตราเอว ปโยคพเลน ปาตนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อทินฺนํ อาทิยนฺติ เอเตนาติ อทินฺนาทานํฯ อคมนี ยวตฺถุสงฺขาเตสุ วตฺถุกาเมสุ มิจฺฉา จรนฺติ เอเตนาติ กาเมสุมิจฺฉาจาโรฯ ตตฺถ ปรปาเณ ปาณสญฺญิโน ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยสนฺตานุปจฺเฉทกสฺส กายวจีปโยคสฺส สมุฏฺฐาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโตนามฯ สยเมว อตฺตโน ชีวิตินฺทฺริยํ ปาเตนฺตสฺส ปาณาติปาโตนาม นตฺถิฯ ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺญิโน ตโต วิโยคการณสฺส กาย วจีปโยคสฺส สมุฏฺฐาปิกา อจฺฉินฺทกเจตนา อทินฺนาทานํนามฯ อคมนียวตฺถูสุ มคฺเคนมคฺคปฏิปาทกสฺส กายปโยคสฺส สมุฏฺฐาปิกา อสฺสาทเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโรนามฯ เกจิ ปนเอตฺถปิ อคมนีย วตฺถุสญฺญิโนติ ปทํ อิจฺฉนฺติฯ ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ อคมยนีวตฺถุ ตสฺมิํ เสวนจิตฺตนฺติ หิ ตตฺถ วุตฺตํฯ เอเตน อคมนียวตฺถุมฺหิ สติ คมนีย สญฺญายวา อคมนีย สญฺญายวา เสวนฺตสฺส กมฺมปโถ โหติ เยวาติ สิทฺธํ โหติฯ อิตรถา อคมนียวตฺถุ ตถา สญฺญิตา ตสฺมิํ เสวนจิตฺตนฺติ วุตฺตํ สิยาติฯ

อปเร ปน สยํ ปโยคํ กตฺวา อตฺตนิ ปเรน กรียมานํ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนํ อสฺสาเทนฺตสฺส เสวนจิตฺเต สติปิ นตฺถิ กมฺมปฺปถเภโทฯ ปโยคสฺส อภาวาติ วทนฺติฯ เสวนจิตฺเต ปน สติ ปโยโค อปฺปมาณนฺติ เอเกฯ เอวญฺจ สติ ติยงฺคิโกว มิจฺฉาจาโร, น จตุรงฺคิโกติ อาปชฺชติฯ อฏฺฐกถายํ ปน เสวน ปโยเคน สห จตุรงฺคิโกว วุตฺโตติ อญฺเญฯ เสวนปโยโค ปน เยภุยฺเยน ลพฺภมานตฺตาเยว วุตฺโตฯ น ปน เอกนฺตองฺคภาวโตฯ

อิตรถา อิตฺถีนํ เยภุยฺเยน ปโยคกิจฺจํ นตฺถีติ ตาสํ มิจฺฉาจาโร ทุลฺลโภ สิยาติ จ วทนฺติฯ ภิกฺขุนิทูสนํปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติฯ สา หิ รกฺขิตาสุ สงฺคหิตาติฯ ฏีกาสุ ปน สา ธมฺมรกฺขิตาปิ น โหติฯ กุโต มาตาทิรกฺขิตาฯ ธมฺโมติ หิ อิธ ปาสณฺฑิยธมฺโมว อฏฺฐกถายํ วุตฺโตติ วทนฺติฯ สาสนธมฺโมปิ นน ยุตฺโตฯ สพฺรหฺมจาริ นิโยปิ อุปชฺฌายินี อาทิกา ตสฺสา มาตาทิฏฺฐานิยาเอว โหนฺติฯ ตถา หิ สิกฺขาปทวิภงฺคฏฺฐกถายํ มิจฺฉาจาโรปิ ทุสฺสีลายฯลฯ สามเณริยา, ปุถุชฺชนภิกฺขุนิยา, โสตาปนฺนาย, สกทาคามินิยา, ตโต อนาคามินิยา วีติกฺกโม มหาสาวชฺโชฯ ขีณาสวาย ปน เอกนฺตมหาสาวชฺโชวาติ วุตฺตํฯ

กสฺมาปเนตฺถ สุราปานํ นคหิ ตํฯ ตํปิหิ อปายสํวตฺตนิ กภาเวน วุตฺตํฯ ยถาห-สุราเมรยปานํ ภิกฺขเว อาเสวิตํ ภาวิตํ พหุลีกตํ นิรยสํวตฺตนิกํ ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกํ เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกํฯ โยจ สพฺพลหุโก สุราเมรย ปานสฺส วิปาโกฯ โส มนุสฺสภูตสฺส อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก โหตีติฯ อฏฺฐกถาสุปิ โกฏฺฐาสโต ปญฺจปิ ปาณาติปาตา ทโย กมฺมปถาเอวาติ วุตฺตนฺติฯ วุจฺจเต, มูลฏีกายํ ตาว ตสฺส สภาคตฺเตน มิจฺฉาจาเร อุปการกตฺเตน ทสสุปิ กมฺมปเถสุ อนุปเวโสติ วุตฺตํฯ ตตฺถ สภาคตฺตํ คเหตฺวา วิภาวนิยํ สุราปานํปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหตีติ วทนฺติ รสสงฺขาเตสุ กาเมสุ มิจฺฉาจารภาวโตติ วุตฺตํฯ อุปการกตฺตํ คเหตฺวา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏีกายํ กุสลากุสลาปิจ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตาฯ วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตา กมฺม ปถาติ น วุตฺตาติ อิมสฺส วากฺยสฺส สํวณฺณนายํ วุตฺตาวเส สาติ สุราปานาทโย ตพฺพิรมณาทโยจฯ สุราปานญฺหิ มทสฺส ปจฺจโยฯ มโท อปุญฺญปถสฺสฯ ตพฺพิรติปิ นิมฺมทตายฯ สาจ ปุญฺญปถสฺสาติ กมฺมปถูปนิสฺสยานิ ตานิ ตทาสนฺนกมฺมวเสน สนฺธิชนกานิปิ โหนฺตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตทาสนฺนกมฺมวเสนาติ ตสฺส สุราปานสฺสวา สุราปานวิรติยาวา อาสนฺเน ปวตฺตานํ ตมฺมูลกานํ อปุญฺญกมฺมานํวา ปุญฺญกมฺมานํวา วเสนาติ อตฺโถฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ-โย สุรํ ปิวิตฺวา สุรามทเหตุ ปาณา ปาตาทีสุ ยํกิญฺจิ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส สุราปานํ ตสฺสติ กมฺมสฺส พลวูปนิสฺสโย โหติ ปุพฺพเจตนาฐานิยญฺจฯ ตเทว วิสุํ ปฏิสนฺธิํ ชเนติ, น อิตรนฺติฯ ยถา หิ ปุพฺพาปรเจตนา โยปิ กมฺมปถปตฺตสฺส กมฺมสฺส ปริวารภูตาเอว ปฏิสนฺธิํ ชเนนฺติ, น อิตราฯ เอวมิทํปีติฯ น หิ กมฺมปถสุตฺเตสุ สรูปโต อาคตานิเอว ปฏิสนฺธิํ ชเนนฺติฯ น อิตรานีติ สกฺกา นิยเมตุํฯ ยานิ ปน เอกนฺเตน ปฏิสนฺธิชนนสามตฺถิย ยุตฺตานิ, ตาเนว ตตฺถ สรูปโต วุตฺตานิฯ ยานิปน ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติกานิ โหนฺติฯ ตานิ ตตฺถสรูปโต น วุตฺตานีติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ตถา หิ ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏฺฐกถายํ กุสลากุสลาปิจ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตาฯ วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตา กมฺมปถาติ น วุตฺตาติ วุตฺตํฯ ตสฺมา อิทํปิ ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติกตฺตา ตตฺถ สรูปโต น วุตฺตนฺติจฯ ยํ ตทา สนฺนกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิชนกนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตํฯ ตํ ตตฺถ สรูปโต วุตฺเตสุ ตทา สนฺนกมฺเมสุ อนุปวิฏฺฐนฺติจ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ ตสฺส ปน ทุวิธํ กิจฺจํ ปฏิสนฺธิชนนํ กมฺมชนนญฺจาติฯ ตตฺถ ปฏิชนนโต กมฺมชนนเมวสฺส มหนฺตํ มหาวิปฺผารญฺจ โหตีติ กตฺวา สกฺเกน เทวานมินฺเทน กุมฺภชาตเก –

ยํ เว วิวิตฺวา ทุจฺจริตํ จรนฺติ,

กาเยน วาจาย เจตสาจ;

นิรยํ วชนฺติ ทุจฺจริตํ จริตฺวา,

ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถาติฯ

เอวํ ตทาสนฺนกมฺมวเสเนว ตสฺส อปายคามิตา วุตฺตาฯ ตทุภยํ ปนสฺส กิจฺจํ คเหตฺวา สุราเมรยปานํ ภิกฺขเว อาเสวิตํฯลฯ สํวตฺตนิกนฺติ องฺคุตฺตเร วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยญฺหิสุตฺตปเทสุ ธมฺมตาฯ ยทิทํ สํวตฺตนิกนฺติ วุตฺตฏฺฐาเน ยถาลาภโยชนาติฯ ตถาหิ มูลฏีกายํปุนพฺภวํเทติปุนพฺภวาย สํวตฺเตตีติ ปาเฐ กมฺมสหชาตา ปุนพฺภวํเทติฯ

กมฺมสหายภูตา อกมฺมสหชา ตาปุนพฺภวํ สํวตฺเตตีติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน อิมมตฺถํ อนุปธาเรตฺวา อิมาย ปาฬิยา ตสฺส วิสุํ เอกนฺตกมฺมปถภาวํ มญฺญนฺติฯ ยํ ปน โกฏฺฐาสโต ปญฺจปิ กมฺมปถาเอวาติ อฏฺฐกถาวากฺยํฯ ตตฺถ เอวสทฺเทน เตสํ เจตนาธมฺมตฺตา ฌานาทิโกฏฺฐาสิกตฺตํ นิวตฺเตติฯ เจตนา หิ กมฺมปถํ ปตฺตาปิ อปตฺตาปิ โกฏฺฐาสโต กมฺม ปถโกฏฺฐาสิกาเอว โหตีติฯ เตเนว มูลฏีกายํ กมฺมปถา เอวาติ กมฺมปถโกฏฺฐาสิกาเอวาติ วุตฺตํฯ อนุฏีกายญฺจ กมฺม ปถโกฏฺฐาสิกาเอวฯ น ฌานาทิโกฏฺฐาสิกาติ วุตฺตํฯ เกจิปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา อิมินา วากฺเยน ตสฺส วิสุํ กมฺมปถภาวํ วทนฺติฯ

ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถายํ ปน สพฺเพนสพฺพํ ตสฺส กมฺมปถภาโว ปฏิกฺขิตฺโตเยว, ตตฺถ หิ ปุริมานํ จตุนฺนํ กายกมฺมาทิภาวญฺจ กมฺมปถภาวญฺจ วิสุํ วตฺวา สุราปานํปตฺวา กายกมฺมเมวาติ วุตฺตํฯ เอเตน วจีกมฺมภาวญฺจ กมฺมปถภาวญฺจ ปฏิกฺขิปตีติฯ ธาตุสํยุตฺตฏฺฐกถา ยญฺจ ปฏิกฺขิตฺโตฯ ยถาห-ตตียํปญฺจกมฺมวเสน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํฯ จตุตฺถํ สตฺตกมฺมปถวเสน ปญฺจมํ ทส กมฺมปถวเสนาติฯ ตตฺถ หิ ตตีเย สุราปานมิสฺสกตฺตา ปญฺจกมฺมวเสน อิจฺเจว วุตฺตํฯ น ปญฺจกมฺมปถวเสนาติฯ เอตาสุปิจ ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตาเอว ปฏิกฺขิตฺโตติ น นสกฺกา วตฺตุํ เอวญฺหิ สติ สพฺพา ปาฬิฏฺฐกถาฏีกาโย สํสนฺทิตา โหนฺตีติฯ กายกมฺมนฺติ เอตฺถ กาโย ติวิโธ สสมฺภารกาโย ปสาทกาโย โจปนกาโยติฯ อิธ กายวิญฺญตฺติสงฺขาโต โจปนกาโย อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ กายวิญฺญตฺติสงฺขาเตติฯ โจปนกาโย หิ กทาจิ กายงฺเคน อตฺตโนอธิปฺปายํ ปรสฺส วิญฺญา ปนตฺถายปิ กรียตีติ กายวิญฺญตฺตีติ วุจฺจตีติฯ โส เยวจ กมฺมานํ ปวตฺติมุขตฺตา ทฺวารนฺติ กายทฺวารํฯ ตสฺมิญฺหิ เตน เตน อุปกฺกม กิจฺเจน ปวตฺตมาเนเอว ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทาทิกิจฺจสิทฺธิโต ตํชน กสฺส เจตนาธมฺมสฺส อายูหน กิจฺจนิพฺพตฺติจ กายกมฺมนาม ลาโภจ โหตีติฯ ตสฺมิํ กายทฺวาเรฯ เอตฺถจ ยสฺมาสพฺพานิปิ กมฺมานิ ปุพฺพงฺคมภูเตน สมฺปยุตฺตมเนน วินา นสิชฺฌนฺติฯ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาฯ

มโนเสฏฺฐา มโนมยาติ หิ วุตฺตํฯ ธมฺมาติ เจตฺถ สุจริตทุจฺจริตธมฺมา วุจฺจนฺติฯ ตสฺมา มโนทฺวารํ สพฺพกมฺมสาธารณตฺตา กมฺมานิ วิเสเสตุํ นสกฺโกติฯ อสาธารณภูตา ปน กายวจีโย เอว สโกนฺติฯ ยสฺมาจ ปุริมานิ สตฺตวิธานิ กมฺมานิ เกวลํ มโนมตฺเตน นสิชฺฌนฺติฯ ตํสมุฏฺฐิเตหิ ปน กาย วจีปโยเคหิ เอว สิชฺฌนฺติฯ ตสฺมา เตเอว เตสํ กมฺมานํ ปวตฺติมุขสงฺขฺยํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ กายทฺวาเรติฯ ปรโต วจีทฺวาเรติ จฯ

ยสฺมา ปน กายทฺวาเร วุตฺติโต กายกมฺมํ นามฯ วจีทฺวาเร วุตฺติโต วจีกมฺมํนามาติ เอตฺตกมตฺเต วุตฺเต ปาณาติปาตาทีนิ ตีณิ กายกมฺมํนามฯ มุสาวาทาทีนิ จตฺตาริ วจีกมฺมํนามาติ เอวํ ทฺวาเรน กมฺมานํ นามววตฺถานํ อสิทฺธํ สิยาฯ กถํฯ ยทา หิ ปุริมานิ ทฺเว อาณตฺติวเสน อปฺปเกน วจีทฺวาเร ภิชฺฌนฺติฯ ตทา ตานิ กายกมฺมนฺติ นามํ ชเหยฺยุํฯ วจีกมฺมนฺติ สงฺขฺยํ คจฺเฉยฺยุํ กสฺมา วจีทฺวาเร วุตฺติโต วจีกมฺมํนามาติ วุตฺตตฺตาฯ ทฺเววา เนสํ นามานิ ภเวยฺยุํฯ อุภยทฺวาเรสุปิ สนฺทิสฺสนโตฯ ยทาปน มชฺฌิมานิ จตฺตาริ หตฺถมุฏฺฐาทิวเสน อปฺปเกน กายทฺวาเร สิชฺฌนฺติฯ ตทา ตานิปิ วจีกมฺมนฺติ นามํ ชเหยฺยุํฯ กายกมฺมนฺติ สงฺขฺยํ คจฺเฉยฺยุํฯ กสฺมา กายทฺวาเร วุตฺติโต กายกมฺมํนามาติ วุตฺตตฺตาฯ ทฺเววา เนสํ นามานิ ภเวยฺยุํฯ อุภยทฺวาเรสุปิ สนฺทิสฺสนโตฯ เอวญฺจสติ ปาณาติปาโตฯลฯ มิจฺฉาจาโรเจติ กายกมฺมํนามาติ อิทํ ววตฺถานเมว นิรตฺถกํ สิยาฯ ตถา ปรโต มุสาวาโทฯลฯ ปฺปลาโปเจติ วจีกมฺมํนามาติฯ พาหุลฺลวุตฺติโตติ วุตฺเตปน เอกเมเกน พาหุลฺลสทฺเทน ฉพฺพิธานิ ตานิ วชฺชานิ วชฺเชตฺวา วุตฺตปฺปการํ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ สิทฺธํ ภวติฯ ยถา วนจรโก สงฺคามาวจโรติฯ

มโนกมฺมานิ ปน ทฺวารนฺตเรสุ จรนฺตานิปิ จรณมตฺตานิ เอว โหนฺติฯ น ทฺวารนฺตรานิ เตสํ กมฺมสิทฺธิยา องฺคํ โหนฺติฯ ตสฺมา ตานิ วิสุํ กตานีติ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา ปน กายทฺวารสฺส กาโยติ นามํ อเนเกสุ สุตฺตสหสฺเสสุ สยเมว สิทฺธํ ปากฏญฺจฯ

ตถา วจีทฺวารสฺส วาจาติ นามํฯ กุสลากุสล ชวนจิตฺตสงฺขากสฺส มโนทฺวารสฺสจ มโนติ นามํฯ ตสฺมา สพฺพตฺถ กายทฺวารํ วจีทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ วุตฺเต กมฺเมน ทฺวารสฺส ววตฺถาน กิจฺจํนาม นตฺถิฯ ยตฺถ ปน กายกมฺมทฺวารํ วจีกมฺมทฺวารํ มโนกมฺมทฺวารนฺติ อาคตํฯ ตตฺเถว ทฺวารกถาทีสุ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานํปิ วิสุํ วตฺตพฺพํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[153] เอเตน ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ

‘‘กายกมฺมสฺสจ ปวตฺติมุขภูตํ กายทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ’’ฯ ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ

[154] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘ตถา มุสาวาทาทิํ กายวิกาเรน กโรนฺตสฺส วจีกมฺมํ กายทฺวาเรปิ ปวตฺตตีติ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานํปิ นสิยาติ’’ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุชฺชติฯ

น หิ กายวิกาเรน กรียมานํ วจีกมฺมํ กายทฺวาเร ปวตฺตมานํปิ ตสฺส ทฺวารสฺส นามํ ภินฺทิตุํวา อตฺตโน นามํ ทาตุํวา สกฺโกติฯ สภาว สิทฺธตฺตา ตสฺส นามสฺสาติฯ

[155] เอเตเนว ยญฺจ ตตฺถ

วุตฺตํ ‘‘ตถา กายกมฺมเมว เยภุยฺเยน กายทฺวาเร ปวตฺตติฯ น อิตรานิฯ ตสฺมา กายกมฺมสฺส เยภุยฺเยน เอตฺเถว ปวตฺตนโต กายกมฺมทฺวารภาโว สิทฺโธฯ พฺราหฺมณคามาทีนํ พฺราหฺมณคามาทิ ภาโววิยาติ’’ฯ ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ

น หิ กายกมฺมทฺวารนฺติ นามํ อิธ วุตฺตํ อตฺถีติฯ [กายกมฺมํ]

[149] มุสาติ อภูตตฺเถ นิปาโตฯ มุสา วทนฺติ เอเตนาติ มุสาวาโทฯ วิสติ ปเรสํ อญฺญมญฺญสมฺโมทภาวสงฺขาตํ สามคฺคิรสํ สํจุณฺเณติ ปริภินฺทติ มิถุ เภทํ กโรติ เอตายาติ ปิสุณาฯ อตฺตโน ปิยภาวํ ปเรสญฺจ มิตฺตสุญฺญภาวํ กโรติ เอตายาติวา ปิสุณาฯ นิรุตฺตินเยนฯ

วทนฺติ เอตายาติ วาจาฯ ปิสุณาจ สา วาจาจาติ ปิสุณวาจาฯ เยน สุยฺยติ, ตสฺส หทยํ ผรมานา อุสติ ทหตีติ ผรุสาฯ ผรุสาจ สา วาจาจาติ ผรุสวาจาฯ สาธุชเนหิ อธิคนฺตพฺพํ สํสุขํ หิตญฺจ ผลติ วิสรติ วินาเสติ หิตสุขมคฺคํ ภินฺทตีติ สมฺผํฯ ตํวา ผลติ ภิชฺชติ เอเตนาติ สมฺผํฯ อตฺถธมฺมาปคตสฺส ปฏิภาณจิตฺตสฺส ภารตยุทฺธสีตาหรณา ทิกสฺส วาจา วตฺถุมตฺตสฺเสตํ นามํฯ ยตฺถ ทิฏฺฐธมฺมหิตพุทฺธิยาวา สมฺปรายิก หิตพุทฺธิยาวา อุปายทีปกํ กิญฺจิ อตฺถธมฺมวินยปทํ นตฺถิฯ สมฺผํ ปลปนฺติปกาเรน กถยนฺติ เอเตนาติ สปฺผปฺปลาโปฯ ตตฺถ ปรสฺสวิสํ วาทนปุเรกฺขาเรน วิสํ วาทก กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา อกุสลเจตนา มุสาวาโทฯ โส ปรสฺส อตฺถภญฺชนโกว กมฺมปถเภโทฯ อิตโร กมฺมเมวฯ เอตฺถ จ กมฺม ปโถติ ปฏิสนฺธิชนกานํ กมฺมานํ อุฏฺฐานมุขมคฺโค วุจฺจติฯ ยถา หิ รชานํ อุฏฺฐานปเทโส รชปโถติ วุจฺจติฯ ตถา โลเก สนฺทิสฺสมาเนสุ สตฺตานํ กายวจีจิตฺตาภิสงฺขรณกิจฺเจสุเยหิ กิจฺเจหิ ปฏิสนฺธิชนกานิ กมฺมานิ อุฏฺฐหนฺติฯ เยสุวา กิจฺเจสุ ตานิ อุฏฺฐหนฺติ ปวตฺตนฺติฯ ตานิ กายวจีจิตฺตา ภิสงฺขรณกิจฺจานิ ปฏิสนฺธิชนกานํ กมฺมานํ อุฏฺฐานมุขมคฺคตฺตา กมฺมปโถติ วุจฺจนฺติฯ กตมานิ ปน ตานีติฯ องฺคสมฺปนฺนานิ อกุสเลสุ ปาณฆาต กิจฺจาทีนิ กุสเลสุ ตพฺพิรมณกิจฺจาทีนิ ทสวิธานิ กิจฺจานีติฯ กมฺมานิเยว สุคติทุคฺคตีนํ ตทุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขานญฺจ ปถภูตตฺตา กมฺมปโถนามาติปิ วทนฺติฯ

ปรสฺส เภทปุเรกฺขาเรน เภทกกายคจีปโยคสมุฏฺฐา ปิกา สํกิลิฏฺฐเจตนา ปิสุณาวาจาฯ สาปิ ปเร ภินฺเนเยว กมฺมปถเภโทฯ อภินฺเน กมฺมเมวฯ ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกาย วจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา ทุฏฺฐเจตนา ผรุสวาจาฯ เอตฺถจ มรนฺติ สตฺตา, มรณมตฺตํวา ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺติ เอตสฺมิํ ฆฏฺฏิยมาเนติ มมฺมํฯ ทุฏฺฐวโณฯ มมฺมํ ฉินฺทติ ภินฺทติ ฆฏฺเฏตีติ มมฺมจฺเฉทโกฯ วณฆฏฺฏนปโยโคฯ อิธ ปน มมฺมํวิยาติ มมฺมํฯ ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสุ ยํกิญฺจิฯ

มมฺมจฺเฉทโกติ ชาติอาทีสุ ฆฏฺฏน วเสน ปวตฺโต ผรุส กายวจี ปโยโคฯ อย มตฺโถ สีลกฺขนฺธ ฏีกา วเสน เวทิตพฺโพฯ อถวาฯ มมายตีติ มโมฯ มิตฺโตฯ มมสฺส ภาโว มมฺมํฯ เมตฺตาจิตฺตํฯ มมฺมํ ฉินฺทตีติ มมฺมจฺเฉทโกฯ อยํปิ อกฺโกสิตพฺพสฺส สมฺมุขาเอว กมฺมปถเภโทติ เกจิฯ ปรมฺมุขาปีติ อปเรฯ ยถา ปน ปรํ อกฺโกสิตฺวา ขมาเปนฺตสฺส ขมาปนกมฺมํ ปรสฺส ทูเร ฐิตสฺสปิ มตสฺสปิ สมฺปชฺชติฯ เอวํ อกฺโกสนกมฺมํปีติ ทีฆมชฺฌิมฏีกาการา อิจฺฉนฺติฯ อกฺโกสาธิปฺปาเยน จณฺฑา มหิํสี ตํ อนุพนฺธตูติวา โจรา ตํ ขณฺฑา ขณฺฑิกํ กโรนฺตูติวา มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธาติวา เอวมาทินา นเยน ปรํ อภิสปนฺตสฺสปิ กมฺมปถเภโท โหติเยวาติจ วทนฺติฯ

อนตฺถวิญฺญาปน กายวจีปโยค สมุฏฺฐาปิกา ปาปเจตนา สมฺผปฺปลาโปฯ โสปิ ภารตยุทฺธ สีตาหรณาทิเกสุ ปฏิภาณจิตฺเตสุ วาจาวตฺถุมตฺเตสุเอว กมฺมปถเภโทฯ โสจโข ปเร ตํ อนตฺถํ สจฺจโต คณฺหนฺเตเยวฯ อคณฺหนฺเต ปน กมฺมเมวฯ ตถา ราชกถาทีสุ ทฺวตฺติํส ติรจฺฉาน กถาปเภเทสุปิ กมฺมเมวฯ ตญฺจ โข ตทสฺสาทวเสน กเถนฺตสฺเสวฯ อตฺถธมฺมวินยนิสฺสิตํ กตฺวา กเถนฺตสฺส ปน สพฺพํปิ สตฺถกเมว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วจีกมฺมนฺติ เอตฺถ วจีติ วาจาเยวฯ สา จตุพฺพิธา สทฺทวาจา วิรติวาจา เจตนาวาจา โจปนวาจาติฯ อิธ ปน สทฺทสหิตา วจีวิญฺญตฺติสงฺขาตา โจปน วาจา อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ วจีวิญฺญตฺติสงฺขาเตติฯ โจปนวาจา หิ กทาจิ วาจงฺเคน อตฺตโน อธิปฺปายํ ปรสฺส วิญฺญาปนตฺถายปิ กรียตีติ วจีวิญฺญตฺตีติ วุจฺจตีติฯ สาเยวจ กมฺมานํ ปวตฺติ มุขตฺตา ทฺวารนฺติ วจีทฺวารํฯ ตาย หิ ตํตํวจีปโยคกิจฺเจน ปวตฺตมานาย เอว วิสํวาทนาทิกิจฺจสิทฺธิโต ตํสมุฏฺฐาปกสฺส เจตนาธมฺมสฺส อายูหนกฺริยานิพฺพตฺติจ วจีกมฺมนามลาโภจ โหตีติฯ ตสฺมิํ วจีทฺวาเรฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กายกมฺเม วุตฺตเมวาติฯ [วจีกมฺมํ]

[150] อภิชฺฌายนฺติ อสฺสาทมตฺเต อฏฺฐตฺวา ปรภณฺฑสฺส อตฺตโน ปริณามนวเสน อติเรกตรํ ฌายนฺติ นิชฺฌายนฺติ เอตายาติ อภิชฺฌาฯ พฺยาปาเทนฺติ ปรสตฺเต วินาสํ อาปนฺเน กตฺวา จินฺเตนฺติ เอเตนาติ พฺยาปาโทฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ เอตฺถ มิจฺฉาติ วิปรีตตฺเถ นิปาโตฯ อตฺถิทินฺนนฺติอาทินยปวตฺตํ สพฺพํ สปฺปุริส มคฺคํ สปฺปุริสปญฺญตฺตํ ภินฺทิตฺวา นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินเยน ตพฺพิปรี ตโต ปสฺสนฺติ เอตายาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ ตตฺถ ปรสนฺตกํ ทิสฺวา เกวลํ อสฺสาทนาภินนฺทนรชฺชนมตฺเตสุ อฏฺฐตฺวา อโหวต อิทํ มมสฺสาติ เอวํ อตฺตโน กตฺวา จิตฺเตน ปริณาเมนฺตสฺเสว อภิชฺฌากมฺมปถเภโท โหติฯ ปรสนฺตกภาเวเยว ถเปตฺวา ลาภาวติเมฯ เย อีทิสํ ปริภุญฺชนฺติฯ อโหวตาหํปิ ตาวกาลิกํ ปริภุญฺเชยฺยํฯ ยาจิตฺวาวา กิณิตฺวาวา อตฺตโน กเรยฺยํฯ อญฺญํวา อีทิสํ ลเภยฺยนฺติ เอวํ อสฺสาเทนฺตสฺส กมฺมเมวฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถาสุ ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติฯ ยาว น อโหวต อิทํ มมสฺสาติ อตฺตโน ปริณาเมตีติฯ อนฺตมโส ฑํสมกสาทิเกปิ อารพฺภ อิเม นสฺสนฺตุ วินสฺสนฺตุฯ อโหวติเม นสฺเสยฺยุํ วินสฺเสยฺยุํฯ อวฑฺฒิตาวา ภเวยฺยุํ จิรํวา นติฏฺเฐยฺยุํฯ กทาวา นสฺสนฺติ วินสฺสนฺตีติ เอวํ ปร สตฺตสฺส ขนฺธชีววินาสํ จินฺเตนฺตสฺเสว พฺยาปาโทฯ อิตโร กมฺมเมวฯ วุตฺตญฺเหตํ ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติฯ ยาว น อโหวตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินาเสยฺยาติ ตสฺส วินาสํ จินฺเตตีติฯ กมฺมสฺสวา กมฺมวิปากสฺสวา สพฺพโส ปฏิพาหิกา นตฺถิกาเห ตุกากฺริยวเสน ติวิธา นิยต มิจฺฉาทิฏฺฐิเอว กมฺมปถเภโทฯ ทสวตฺถุกมิจฺฉาทิฏฺฐิ ปน นตฺถิกทิฏฺฐิปเภทาเอวฯ สพฺพญฺญุเทสนํ ปฏิพาหิตฺวา ปวตฺตา อริฏฺฐกณฺฏกาทีนํ ทิฏฺฐิโยปิ กมฺมปถาเอวาติ วทนฺติฯ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิวา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิวากมฺมเมวาติฯ

นิยตาติ เจตฺถ ยถา ตีณิ ลกฺขณานิ ยตฺตกํ ปสฺสิตฺวา สทฺธาธิโมกฺเขน สนฺนิฏฺฐานํ คจฺฉนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโท อตฺตโน อนนฺตรํ ผลทานนิยเมน นิยโต โหติฯ ตตฺตกํ ปสฺสนฺโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ นิยามํ โอกฺกมตีติ วุตฺโตฯ ตถาทิฏฺฐิฏฺฐา นานิ การณ ปฏิรูปกานิ ยตฺตกํ ปสฺสิตฺวา มิจฺฉาธิโมกฺเขน สนฺนิฏฺฐานํ คจฺฉนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโทจุติอนนฺตเรผลทานนิยเมน นิยโต โหติฯ ตตฺตกํ ปสฺสิตฺวา สนฺนิฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต อกุสเลสุ ธมฺเมสุ นิยามํ โอกฺกมติ, อเตกิจฺโฉนาม โหติฯ ตถา ปน อปสฺสิตฺวา เกวลํ มิจฺฉาธิโมกฺขมตฺเตน เอวเมว ภวิสฺสตีติ สนฺนิฏฺฐานํ คนฺตฺวา สกํ อาจริยกํ สมยํ ปคฺคณฺหิตฺวา ฐิโต อเตกิจฺโฉนาม นโหติฯ กสฺมา, ผลทาน นิยมาภาวาติฯ อยญฺจ อตฺโถ มิจฺฉตฺตตฺติเกน ทีเปตพฺโพฯ ตตฺถ หิ ผลทาน นิยมวเสเนว อุภินฺนํปิ สมฺมตฺตมิจฺฉตฺตธมฺมานํ นิยตสญฺญาปฏิลาโภ อฏฺฐกถายํ วุตฺโตติฯ สุตฺตนฺตสํวณฺณนาสุ ปน คหณนิยมวเสนาปิ ตสฺสา นิยตภาโว วุตฺโตติฯ

อญฺญตฺราปิวิญฺญตฺติยาติ วิญฺญตฺติทฺวเยน วินาปิฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ อสมุฏฺฐาเปตฺวาปีติ อตฺโถฯ อปิสทฺเทน ปน วิญฺญตฺติทฺวเยน สหาปีติ ทสฺเสติฯ อิมานิ หิ ตีณิ กมฺมานิ ยทา กายงฺควา จงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสฺมิํเอว สิชฺฌนฺติฯ ตทาวิญฺญตฺติยา วินาว ปวตฺตนฺติฯ ยทา ปน ตานิ โจเปตฺวา กายวจีทฺวาเรสุ สิชฺฌนฺติ, ตทา วิญฺญตฺติยา สเหว ปวตฺตนฺตีติฯ เอเตน อิเมสํ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺติํ ทีเปติฯ เอวํสนฺเตปิ อิมานิ มโนทฺวาเรเอว พหุลํ ปวตฺตนฺติฯ กายวจีทฺวาเรสุ ปน อปฺปกเมว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ มนสฺมิํเยวพาหุลฺลวุตฺติโตติฯ ตตฺถ มนสฺมิํ เยวาติ กุสลา กุสลชวนจิตฺตสงฺขาเต มโนทฺวาเรเอวฯ เอเตน ปุริเมสุปิ กายทฺวาเร วจีทฺวาเรติ ปเทสุ เอวสทฺทสมฺภโว ทีปิโต โหติฯ เอวญฺหิ สติ ตตฺถปิ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ สุฏฺฐุตรํ อุปปนฺนํ โหตีติฯ อิตรถา อุปลกฺขณาทิวเสน อตฺถนฺตรปสงฺโคปิ สิยาติฯ อปิจ, อิธ เอวสทฺเทน อยํปิ วิเสสตฺโถ ทีปิโต โหติฯ

ปาณวธาทีสุ หิ วธามิ นํ อวหรามิ น นฺติอาทินา สํวิธานากาเรน ปวตฺตา เจตยิตกฺริยาเอว ปธานํ โหติฯ สาจ กายวจีปโยเคหิ วินา นสิชฺฌติฯ ตสฺมา เตสุ กาย วจี ปโยคา กมฺมสิทฺธิยา เอกํ องฺคํ โหนฺติฯ ตํ สหชาตาจ อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกาเอว หุตฺวา อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉนฺติฯ ปรภณฺฑา ภิชฺฌายนาทีสุ ปน อภิชฺฌาทีนํ อตฺตปธานานํ กายวจีทฺวาเรสุ ปวตฺตานํปิ กาย วจีปโยคากมฺมสิทฺธิยา องฺคเมว นโหนฺติฯ ตถา จินฺตาปวตฺติ มตฺเตเนว ตตฺถ กมฺมสิทฺธิโตฯ อิติ อิเมสุ กมฺเมสุ กาย วจีทฺวารานํ สพฺเพนสพฺพํ องฺคภาวปฏิกฺขิปนตฺถํ มนสฺมิํ เยวาติ เอว คหณํ อิเธว กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสุ ปน ทฺวาเรสุ ปวตฺติมตฺต สพฺภาวํ สนฺธาย พาหุลฺลสทฺโทปิ อิธ คหิโตติฯ

[156] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปก จิตฺตสมฺปยุตฺตาเจตฺถ อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกาว โหนฺตีติ’’ วุตฺตํฯ ตํ อิธ น ยุชฺชติฯ

น หิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกจิตฺตสมฺปยุตฺตาปิ เกวลํ มโนกมฺม กิจฺจวิเสเสน ปวตฺตมานา อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา โหนฺติฯ เจตนาเอว ปน อภิชฺฌาทิปกฺขิกา โหตีติฯ [มโนกมฺมํ]

[151] เอตฺถ จ ทสนฺนํปิ อิเมสํ กมฺมปถานํ ปุพฺพาปรเจตนาโย ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน อเนกนฺติกปกฺขํ คตาติ ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏีกายํ วุตฺตาฯ ตสฺมา ตาปิ อิมํ สตฺตํ มาเรสฺสามิ อิมํ ภณฺฑํ อทินฺนํ อาทิยิสฺสามีติอาทินา นเยน อาทิโต ปฏฺฐาย ปวตฺตา พลวปจฺจเย ลทฺธา ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒนฺติฯ อลทฺธา นากฑฺฒนฺตีติ ยุตฺตาฯ ยานิ ปน กุสลากุสลานิ กมฺมปถเภทํ อปฺปตฺตานิ โหนฺติฯ ตานิ กายทฺวาเร ทิสฺสมานานิ กายกมฺมานินาม โหนฺติฯ วจีทฺวาเร ทิสฺสมานานิ วจีกมฺมานินามฯ สุทฺเธ มโนทฺวาเร ทิสฺสมานานิ มโนกมฺมานินามาติ เวทิตพฺพานีติฯ โทสมูเลนาติ โทสสงฺขาตมูเลน โทสมูลกจิตฺเตนาติ ทฺวิธา อตฺโถฯ ตตฺถ ปุริโม พฺยาปาทวชฺเชหิ ทฺวีหิ ยุชฺชติ, ปจฺฉิโม ตีหิปิฯ

โลภมูเลนาติ เอตฺถ เอสนโยฯ ตตฺถาปิติ ปุริโม อภิชฺฌาวชฺเชหิ ทฺวีหิ ยุชฺชติฯ ปจฺฉิโม ตีหีติฯ ทฺวีหิ มูเลหีติ กทาจิ โทสมูเลน กทาจิ โลภมูเลนาติ เอวํ ทฺวีหิ มูเลหิ สมฺภวนฺติฯ โมโห ปน สพฺพสาธารณตฺตา วิเสสกโร น โหตีติ อิธ น คหิโตฯ

[157] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘นิธิปาฐกปมาณโต ทุฏฺฐนิคฺคหตฺถํ ปรสนฺตกํ หรนฺตานํ ราชูนํ พฺราหฺมณานญฺจ สพฺพมิทํ พฺราหฺมณานํ ราชูหิ ทินฺนํฯ เตสํ ปน สพฺพทุพฺพลภาเวน อญฺเญ ภุญฺชนฺติฯ อตฺตสนฺตกเมว พฺราหฺมณา ปริภุญฺชนฺตีติ เอวมาทีนิ วตฺวา สกสญฺญาย เอว ยํกิญฺจิ หรนฺตานํ กมฺมผลสมฺพนฺธาปวาทีนญฺจ โมหมูเลนา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ อิธ น ยุชฺชติฯ

สหชาตมูลญฺหิ อิธ อธิปฺเปตํ อสาธารณภูตญฺจฯ เตสญฺจ ตถาหรนฺตานํ หรณํ หรณกาเล กทาจิโทสมูเลน กทาจิ โลภมูเลนาติ เอวํ ทฺวีหิ มูเลหิ เอว สมฺภวตีติฯ โย ปน โมโห มหาสมฺมตาทีนํธมฺมิกราชูนํ กาเล ปวตฺตํ โปราณก นิธิสตฺถํ ถเปตฺวา ปจฺฉา อธมฺมิกานํราชูนํ กาเล ปวตฺเตสุ เยภุยฺเยน อธมฺมิเกสุ ธมฺมสตฺถ ราชสตฺถ สงฺขาเตสุ นิธิปาเฐสุ ธมฺมิกสญฺญีนํ ราชูนํ อุปฺปนฺโนฯ โยจ ราชูนํ อภิเสกกาเล ทินฺนญฺเญวสมณพฺราหฺมณานํติณกฏฺโฐทกนฺติ วจนํ อุปาทาย สพฺพมิทํ พฺราหฺมณานํ ราชูหิ ทินฺนนฺติ เอวํ สญฺญีนํ พฺราหฺมณานํ อุปฺปนฺโนฯ โยจ นตฺถิ สุกต ทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติ เอวํ ทิฏฺฐิกานํ กมฺมผลสมฺพนฺธา ปวาทีนํ อุปฺปนฺโนฯ โสสพฺโพปิ อุปนิสฺสยโมโห นาม โหติฯ โส อิธ นาธิปฺเปโตฯ อิตรถา โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายฯ โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายฯ โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายาติ วจนโต สพฺเพปิ อกุสลกมฺม ปถาติ มูลกาเอว อิธ วตฺตพฺพา สิยุนฺติฯ

เอวํปเนตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, กมฺเมสุจ กมฺมผเลสุจ สญฺชาตกงฺขานํ ชนานํ กงฺขา ปริยุฏฺฐาน จิตฺเตนสเหวตทนุรูปานิอทินฺนาทานาทีนิ จตฺตาริกมฺมานิ กโรนฺตานํ ตานิ กมฺมานิ สุทฺเธน โมหมูเลน ชายนฺตีติฯ เอวญฺหิ สติ ปรโต วิจิกิจฺฉา เจตนาย ปฏิสนฺธิชนเกสุ คหณํปิ อุปปนฺนํ โหตีติฯ [อกุสลกมฺมํ]ฯ

[152] กามาวจรกุสลํปิ กายทฺวาเร ปวตฺตํ กาย กมฺมนฺติ เอตฺถ ทฺเว ปริยายา เวทิตพฺพาฯ กถํ, วกฺขมาเนสุ หิ ปุญฺญกฺริยวตฺถูสุ ยํกิญฺจิ ปุญฺญกฺริยวตฺถุํ กายงฺคํ โจเปตฺวา ปวตฺติตํ กายกมฺมํ นามฯ วาจงฺคํ โจเปตฺวา ปวตฺติตํ วจีกมฺมํ นามฯ กายงฺค วาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มโนทฺวาเรเอว ปวตฺติตํ มโนกมฺมํ นามาติ อยเมโก ปริยาโยฯ อยํ ปน เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโห จฯ เมตฺตํ วจีกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโหจฯ เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโหจาติจฯ สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตํฯ สพฺพํ วจีกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตํฯ สพฺพํ มโนกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตนฺติ จฯ

ปทกฺขิณํ กายกมฺมํ, วาจากมฺมํ ปทกฺขิณํ;

ปทกฺขิณํ มโนกมฺมํ, ปณีหิเต ปทกฺขิเณ ติจฯ

เอวมาทีสุ สุตฺตปเทสุ อาคโตฯ อปิจ, อฏฺฐสาลินิยํ สกลาย นวกมฺมทฺวารกถาย อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ ตตฺถ หิ ทานมยํปิ กายวจี มโนกมฺมวเสน ติธา วิภตฺตํฯ ตถา สีลมยํ ภาวนามยญฺจาติฯ ยสฺมิํ ปน ทุสฺสิลฺเย ปวตฺตมาเน กาโย อปริสุทฺโธ โหติฯ กายสํวโร ภิชฺชติฯ ยํ ปน กุสลํ ปวตฺตมานํ ตทงฺคปหานาทิวเสน ตํ ทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวา กายทฺวารํ โสธยมานํ กายสํวรํ ปูรยมานํ ปวตฺตติฯ ตํ กายโจปน รหิตํปิ กายงฺค สํวรณ กิจฺจตฺตา กิจฺจสีเสน กายทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมํนามฯ กายสุจริตนฺติปิ วุจฺจติฯ เอตฺถจ ตํ ทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวาติ ยสฺมิํ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน ปาณฆาตาทิกํ กายทุสฺสิลฺยํ อุปฺปชฺเชยฺยฯ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน ตํ กายทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวาฯ

กายทฺวารํ โสธ ยมานนฺติ ยสฺมิํ ทุสฺสิลฺเย อุปฺปชฺชมาเน กายงฺคํ อสุทฺธํ โหติฯ ตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน กายทฺวารํ โสธยมานํฯ กายสํวรํ ปูรยมานนฺติ สยํ กายงฺคสํวรณกิจฺจสมฺปาทเนน กายสํวรํ ปูเรนฺตนฺติ อตฺโถฯ วจีกมฺเมปิ เอเสว นโยฯ อวเยสํ ปน สพฺพํปิ กลฺยาณกมฺมํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตํปิ มโนทฺวารํเอว โสธยมานํ มโนสํวรํเอว ปูรยมานํ ปวตฺตตีติ มโนทฺวาเร ปวตฺตํ มโนกมฺมํนามฯ มโนสุจริตนฺติปิ วุจฺจติฯ อยเมโก ปริยาโยฯ อยํ ปน อเนกสเตสุ กมฺมปถสุตฺเตสุ อาคโตฯ อปิจ, อฏฺฐสาลินิยํ สกลาย ทฺวารกถาก อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพติฯ อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปริยาเยสุ สตฺตุสาสเน กลฺยาณธมฺมปูรณํนาม ยาวเทว ปาปธมฺมปหานตฺถาย เอว โหตีติ ปจฺฉิโมเยว ปธานนฺติ เวทิตพฺโพติฯ ทิยฺยติ เอเตนาติ ทานํฯ วตฺถุปริจฺจาคเจตนาฯ สีลยตีติ สีลํฯ กาย วจีกมฺมานิ สาวชฺชานิ นีวาเรตฺวา อนวชฺชานิ สุสมาหิตานิ กตฺวา สมฺมาทหติ ถเปติ, อุปริเม กุสลธมฺเมจ อุปธาเรติฯ เตสํ ปติฏฺฐา หุตฺวา ธาเรตีติ อตฺโถฯ ภาเวนฺติ เอตายาติ ภาวนาฯ อธิกุสลธมฺเม อนุปฺปนฺเนวา อุปฺปาเทนฺติ อุปฺปนฺเนวา วฑฺเฒนฺตีติ อตฺโถฯ อปจายนฺติ เอเตนาติ อปจายนํฯ ปูเชนฺติ กายวาจาหิ อตฺตานํ นีจวุตฺติํ ทสฺเสนฺตีติ อตฺโถฯ

วิเสเสน อาวรนฺติ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺตีติ พฺยาวฏานํ ภาโว กมฺมํวา เวยฺยาวจฺจํฯ ปชฺชิตฺถาติ ปตฺติฯ อตฺตนิ ลทฺธปุญฺญโกฏฺฐาสสฺส นามํฯ ปาปียตีติวา ปตฺติฯ ปเรหิ อนุโมทนฺเตหิ ลทฺธพฺพสฺส ปุญฺญานิสนฺทสฺเสตํ นามํฯ ปตฺติํ ททนฺติ เอเตนาติ ปตฺติทานํฯ ตเทว ปเรหิ ทินฺนํ อนุโมทนฺติฯ สาธุการํ ททนฺติ เอเตนาติ ปตฺตานุโมทนํฯ ธมฺมํ สุณนฺติ เอเตนาติ ธมฺมสวนํฯ ธมฺมํ เทเสนฺติ เอตายาติ ธมฺมเทสนาฯ อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติอาทินา ทสวตฺถุกํ สมฺมาทิฏฺฐิํ อุชุํ กโรนฺติ เอเตนาติ ทิฏฺฐิชุกมฺมํฯ สพฺพานิ ปน ตานิ ปุเนนฺติ จิตฺตสนฺตานํ โสเธนฺติ เอเตหีติ ปุญฺญานิฯ ปูชนียภาวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ ปุญฺญานีติปิ วทนฺติฯ

ตานิเอว อวสฺสํ กตฺตพฺพฏฺเฐน กฺริยานิจาติ ปุญฺญกฺริยานิฯ ตานิเยว สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถูนิจาติ ปุญฺญกฺริยวตฺถูนีติฯ เอตฺถ เอกเมกํ ติวิธํ โหติ ปุริมํ มชฺฌิมํ ปจฺฉิมนฺติฯ ตตฺถ ทาเน ตาว ปฏิคฺคาหกสฺส ปริจฺจาคกรณํ มชฺฌิมํนามฯ ตโต ปุพฺเพ อิมินา ปจฺจเยน ทานมยํ ปุญฺญํ ปวตฺตยิสฺสามีติ เอวํ ปจฺจยุปฺปาทนโต ปฏฺฐาย ทานํ อารพฺภ ทานํ อุทฺทิสฺส ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตา กุสลเจตนา ปุริมํนามฯ ปจฺฉา ภาเค ปน อตฺตนา ทินฺนทานํ อารพฺภ ปุนปฺปุนํ อตฺตมนจิตฺตํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปวตฺตา กุสลเจตนา ปจฺฉิมํนามํฯ สพฺพํปิ เจตํ อกุสเล วุตฺตนเยน พลวปจฺจเย ลทฺธา ปฏิสนฺธิํ เทติฯ อลทฺธา น เทตีติ เวทิตพฺพํฯ

ปุน หีน มชฺฌิมปณีตวเสน ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ หีเนน ฉนฺเทน จิตฺเตน วีริเยน วีมํสายวา ปวตฺติตํ หีนํ, มชฺฌิเมน ฉนฺทาทินา ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปณีเตน ปณีตํฯ ยสกามตายวา ปวตฺติตํ หีนํฯ ปุญฺญผลกามตายวา ปวตฺติตํ มชฺฌิมํฯ กตฺตพฺพเม วิทนฺติ อริยภาวํ นิสฺสาย ปวตฺติตํ ปณีตํฯ อตฺตุกฺกํสน ปรวมฺภนาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํวา หีนํฯ อนุปกฺกิลิฏฺฐํ โลกิยสุขภาคิตาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํฯ มคฺคผลสุขภาคิตาย ปวตฺติตํ ปณีตํฯ ตณฺหาวเสนวา ภวโภคตฺถาย ปวตฺติตํ หีนํฯ อตฺตโน วิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํฯ สพฺพสตฺตวิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตํ ปารมิตาทานํ ปณีตนฺติ อยมตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทสํ นิสฺสาย เวทิตพฺโพติฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ เสเสสุปิยถา สมฺภวํ ติกทฺวยํ วิภชิตฺวา วตฺตพฺพนฺติฯ ตตฺถ สีลํ นามภิกฺขุสีลํ, ภิกฺขุนิสีลํ, สามเณรสีลํ, คหฏฺฐสีลนฺติ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ สมาทานกิจฺจํ กมฺมวาจาย สิทฺธํโหติฯ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺเนนวา สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนวา กมฺมวาจาย ภินฺนาย สพฺพํ สมาทานํ ภินฺนํ โหติฯ สพฺพานิ อุปสมฺปนฺน สีลานิ ภินฺนานิ โหนฺติฯ ตทา ภิกฺขุปฏิญฺญํ อวิชหิตฺวา ฐิโต ทุสฺสีโลนาม โหติฯ ถเปตฺวาปน อนฺติมวตฺถุํ อญฺญสิกฺขา ปทานิ วีติกฺกมนฺตสฺส ยํ วีติกฺกมติฯ ตสฺมิํเยว สํวรเภโท โหติฯ น สมาทาน เภโทฯ น หิ ตํ ปุน กมฺมวาจาย สมาทาตพฺพนฺติ อตฺถีติฯ

ปฏิกมฺมํ กโรนฺตสฺส ปน สํวโร ปากติโก โหติฯ สญฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺโตวา ปฏิกมฺมํ อกโรนฺโตวา อลชฺชีนาม โหติฯ น ทุสฺสีโลติฯ เอสนโย สามเณรสีเลปิฯ ตตฺถ ปน สรณคมเนเนว สมาทานํสิทฺธํ โหติฯ ลิงฺคนาสนงฺคํ กตฺวา สรณคมเน ภินฺเน สพฺพํ สมาทานํ ภิชฺชติฯ อิตเรสุ ปน ยํ วีติกฺกมติ, ตสฺมิํเยว สํวรเภโท โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

คหฏฺฐสีเล ปน ปกติ คหฏฺฐานํ คหณวเสเนว สมาทานํ สิทฺธํ โหติฯ ตสฺมา เอกโตคณฺหนฺเต สพฺพานิ สมาทินฺนานิ โหนฺติฯ เอกสฺมิํจ ภินฺเน สพฺพานิ ภินฺนานิ โหนฺติฯ สพฺพานิ ปุน สมาทาตพฺพานิฯ วิสุํ วิสุํ คณฺหนฺเต ปน ยํ วีติกฺกมติ, เอตเทวภิชฺชติฯ ตเทว ปุน สมาทาตพฺพํ โหตีติฯ ปริจฺฉินฺนกาลา ติกฺกมเน ปน สพฺพํ สมาทานํ วูปสมฺมติเยวฯ ทุสฺสีลภาโว ปเนตฺถ ปญฺจนฺนํ นิจฺจสีลานํ เภเทน เวทิตพฺโพฯ นิจฺจานิจฺเจสุ ปน ยํ นิจฺจเมว วฏฺฏติฯ อนิจฺจํ นวฏฺฏติ สาวชฺชํ โหติฯ ตํ นิจฺจสีลํ นามฯ ยํ ปน นิจฺจํปิ วฏฺฏติฯ มหนฺตํ ปุญฺญาภิสนฺทํ โหติฯ อนิจฺจํปิ วฏฺฏติ สาวชฺชํ น โหติฯ ตํ อนิจฺจสีลํนามฯ ตตฺถ ภิกฺขุ ภาเว ฐิตสฺส ภิกฺขุสีลํ สามเณรภาเว ฐิตสฺส สามเณรสีลํ ปกติคหฏฺฐานํปญฺจสีลํ ปพฺพชิตสงฺเขปคตานํ อุปาสกานํ ตาปสปริพฺพาชกานญฺจ ทสสีลํ นิจฺจสีลํนามฯ เตสญฺหิ ตํ ตํ ยถาสกํ สีลํ นิจฺจํ สุทฺธํ กตฺวา รกฺขิตุเมว วฏฺฏติฯ อรกฺขนฺตานํ ภิกฺขุภาวาทิโก สาวชฺโช โหติ อสุทฺโธฯ กสฺมา, อตฺตโน อนุรูปสฺส อาจารสฺส วิปตฺติโตฯ ปกติคหฏฺฐานํ ปน อฏฺฐงฺคุโปสถสีลํ อนิจฺจสีลํนามฯ ตญฺหิ เตสํ วุตฺตนเยน นิจฺจํปิ วฏฺฏติฯ อนิจฺจํปิ วฏฺฏติฯ ตถา ทสสีลญฺจฯ ตญฺหิ ปกติ คหฏฺฐานํ อนิจฺจสีลเมว โหติฯ คิหินิวตฺถํ ปหาย กาสายวตฺถธารเณน ปพฺพชิตสงฺเขปคตานํ เอว นิจฺจสีลํฯ ยถา หิ ปกติมนุสฺสานํ ปญฺจสีลํ สมาทินฺนํปิ อสมาทินฺนํปิ นิจฺจํ รกฺขิตุเมว วฏฺฏติฯ วีติกฺกมิตุํ นวฏฺฏติฯ ตถา ปพฺพชิตเวสธารีนํ ทสสีลํ สมาทินฺนํปิ อสมาทินฺนํปิ นิจฺจํ รกฺขิตุเมว วฏฺฏติฯ วีติกฺกมิตุํ นวฏฺฏติฯ เวสธารเณน สห สิทฺธตฺตาติฯ

อุปริ วุจฺจมานา สมถวิปสฺสนาวเสน ทุวิธา ภาวนา ภาวนานามฯ สา อิธ อปฺปนํ อปตฺตาว อธิปฺเปตาฯ ธมฺมวินยปริ ยตฺติยา สห อนวชฺชกมฺมสิปฺปวิชฺชาฐาเนสุ ปริจยกรณ เจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติฯ รตนตฺตเย ปน มาตาปิตูสุ กุเลเชฏฺเฐสุ อาจริเยสุ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณสุ อญฺเญสุจ คุณวยวุทฺเธสุ ยถารหํ ปจฺจุฏฺฐานํ วนฺทนํ อญฺชลิกรณํ สามิจิกรณํ วตฺตปฏิวตฺตกรณนฺติ เอวมาทิสพฺพํ อปจายนํนามฯ เตสญฺเญว อญฺเญสญฺจ อาคนฺตุกคมิกอทฺธิกานํ คิลานานํ ชิณฺณานํ กิจฺจ กรณีเยสุ สพฺรหฺมจารีนํ จีวรกมฺมาทีสุ ปเรสํ ตํตํปุญฺญ กมฺเมสุจ ปริสุทฺเธน หิตผรณจิตฺเตน อตฺตโนกิจฺเจสุ วิย กายวาจาหิ วายามกรณํ เวยฺยาวจฺจํนามฯ อตฺตนา กตสฺส ยสฺสกสฺสจิ ปุญฺญสฺส ปเรหิ สาธารณกรณํ ปตฺติทานํนามฯ ปเรหิ ทินฺนาย ปตฺติยา อนุโมทนํ อตฺตมนตาปเวทนํ ปตฺตา นุโมทนํนามฯ อทินฺนสฺส ปุญฺญสฺส อนุโมทนํ ปน อนุโมทนเมว โหติฯ น ปตฺตานุโมทนํฯ ปตฺติยาเอว อภาวโตฯ ปตฺติจ ทุวิธา อุทฺทิสิกา อนุทฺทิสิกาติฯ ตตฺถ อตฺตานํ อุทฺทิสิกํ อนุโมทนฺตสฺเสว ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ ชาตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิทํ ปน ทฺวยํ ทานปุญฺเญสุเอว วิเสสโต ปากฏํฯ ตญฺหิ อุทฺทิสกํ กตฺวา เทวตานํวา ปรทตฺตุปชีวิเปตานํวา เวมานิกเปตานํวา วินิปาติกาสุรานํวา ทินฺนํ อนุโมทิตญฺจ เตสํ ตงฺขเณเอว ทิฏฺฐธมฺม เวทนียํ ชาตนฺติฯ อตฺถหิต ปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมกถาย โยนิโส มนสิกาเร ฐตฺวา สวนญฺจ กถนญฺจ ธมฺมสวนํ ธมฺม เทสนาจนามฯ นิรวชฺชกมฺมสิปฺปวิชฺชาฐานานํ สวนกถนเจตนาจ เอตฺเถวสงฺคยฺหนฺติฯ

นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิยิฏฺฐนฺติอาทินยปวตฺตาย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉา ทิฏฺฐิยาวา อิสฺสรนิมฺมานาทิทิฏฺฐิยาวา ทิฏฺฐมงฺคลาทิทิฏฺฐิยาวา วิสุทฺธํ กตฺวา เตหิ เตหิ วตฺถูหิวา ยุตฺตีหิวา การเณหิวา กมฺมสกตา ญาณสงฺขาตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา โวทานกรณํ ทิฏฺฐุชุกมฺมํนามาติฯ ยตฺถ ปน ติวิธเมว ปุญฺญกฺริยวตฺถุ อาคตํฯ ตตฺถ ปตฺติทานานุโมทนานิ ทาเน สงฺคยฺหนฺติฯ

อิสฺสามจฺเฉรานํ ปฏิปกฺขภาเวน ตํ สภาวตฺตาฯ อปจายนเวยฺยาวจฺจานิ สีเล สงฺคยฺหนฺติฯ เตสํ จาริตฺต สีลตฺตาฯ เสสานิ ตีณิ ภาวนามเย สงฺคยฺหนฺติฯ ตํ สภาวตฺตาฯ กมฺมฏฺฐานวินิมุตฺโต ธมฺโมนาม นตฺถีติ หิ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐุชุกมฺมญฺจ ญาณ วฑฺฒนเมวาติฯ ตีสฺเวววา เอตํ สงฺคยฺหติฯ ทิฏฺฐุชุกมฺมํ สพฺเพสํ นิยม ลกฺขณนฺติติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ สติเยว หิ กมฺมสกตาญาเณ ทานาทีนิ ตีณิ สมฺปชฺชนฺตีติฯ มโนกมฺมเมวาติ มนสฺมิํเอว กมฺมปถ กิจฺจสิทฺธิโต มโนกมฺมํเอวฯ

[158] วิภาวนิยํ ปน

‘‘วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตา ภาเวน กาย ทฺวาราทีสุ อปฺปวตฺตนโตติ’’ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกํ อภิญฺญากุสลํ กายทฺวาราทีสุ ปวตฺตมานํปิ กายวจีกมฺมสงฺขฺยํ คจฺฉติ, กายวาจานํ กมฺมปถ องฺคภาวาสมฺภวโตติฯ ตญฺจ ภาวนามยนฺติ ทานสีลวเสน อปฺปวตฺตนโตฯ เกวลํ ภาวนากมฺมวิเสสตฺตา ตญฺจ มหคฺคต กุสลํ ภาวนากมฺม เมว โหติฯ ยํ ปน ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ปถมชฺฌาเนน นีวรณานํฯ ทุตีเยน วิตกฺกวิจารานํฯ ตตีเยน ปีติยาฯ จตุตฺเถน สุขทุกฺขานํ ปหานํ สีลํฯ เวรมณิ สีลํฯ เจตนา สีลํฯ สํวโร สีลํฯ อวีติกฺกโม สีลนฺติ วุตฺตํฯ ตํ ปริยาเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อปฺปนาปตฺตนฺติ ภาวนา พเลน อารมฺมเณ อนุปวิสิตฺวา อจลฏฺฐิติภาเวน ปวตฺตนโต อปฺปนาปตฺตํ กมฺมํ โหติฯ

[159] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ปุพฺพภาคปวตฺตานํ กามาวจรภาวโตติ’’ การณํ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ เตสํ กามาวจรตามตฺตํ อปฺปนาปตฺติยา การณํ โหตีติฯ ฌานงฺคเภเทนาติ วุตฺตํฯ ฌานเภเทนาติ ปน วตฺตพฺพํฯ ฌานงฺคเภเทนาติวา ฌานงฺคสมุทายเภเทนาติ อตฺโถ, ฌานเภเทน อิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ กุสลกมฺมํ

[153] เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปากฏฺฐานจตุกฺเกฯ อุทฺธจฺจรหิตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตเจตนาวชฺชิตํฯ กสฺมา ปน อุทฺธจฺจเจตนา อิธ ปชฺชิตาติฯ ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโตฯ กถํ วิญฺญายตีติ เจฯ ธมฺมสงฺคเห ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ ตํ อวตฺวา ภาวนาย ปหาตพฺเพสุ เอว วุตฺตตฺตาฯ ยถาห-จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาติจ, อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, อิเมธมฺมา ภาวนายปหา ตพฺพาติจ, เสสา ปน จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทาจ สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพาติ ตตฺถ วุตฺตาฯ กถญฺจ วิญฺญายติฯ โย ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ น วุตฺโต, โส อกุสลธมฺโม ปฏิสนฺธิํ นากฑฺฒตีติฯ ปฏฺฐาเน ทสฺสเนนปหาตพฺพธมฺเมสุเอว นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยสฺส อุทฺธฏตฺตา อิตรตฺถ ตสฺส อนุทฺธฏตฺตาติฯ ยถาห-สหชาตา ทสฺสเนนปหาตพฺพา เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยนปจฺจโยฯ นานากฺขณิกา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตาจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติจ สหชาตา ภาวนาย ปหาตพฺพา เจตนาสมฺปยุตฺตกานํธมฺมานํ จิตฺตาสมุฏฺฐานานญฺจรูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติจฯ นจ นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยสตฺติยา วินา วิปากุปฺปาทนํนาม อตฺถีติฯ ยทิเอวํ สา ปวตฺติวิปากํปิ นชเนตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติเจฯนฯ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค ตสฺสา วิปากสฺส อุทฺธฏตฺตาฯ ยถาห-กตเม ธมฺมา อกุสลาฯ ยสฺมิํ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํวาฯลฯ อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติฯ เตนาห ปวตฺติยํ ปน สพฺพํปิ ทฺวาทสวิธนฺติอาทิฯ

[160] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘อธิโมกฺขวิรเหน สพฺพทุพฺพลํปิ วิจิกิจฺฉาสหคตํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติฯ อธิโมกฺขสมฺปโยเคน ตโต พลวนฺตํปิ อุทฺธจฺจสหคตํ นากฑฺฒตีติ’’ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ อธิโมกฺขวิรหมตฺเตน วิจิกิจฺฉาสหคตํ สพฺพทุพฺพลนฺติจ อธิโมกฺขสมฺปโยคมตฺเตน อุทฺธจฺจสหคตํ ตโต พลวนฺตนฺติจ สกฺกา วตฺตุํฯ สตฺถริ กงฺขติ ธมฺเม กงฺขตีติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตาย วิจิกิจฺฉาย อตฺตโน วิสเย มหาหตฺถินาคสฺส วิย พลวตรตฺตา อติวิย กาฬกธมฺมตฺตาจาติฯ ตถา หิสา เอกนฺเตน ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ ปธานภาเวน วุตฺตาฯ ตโตเยวจ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนํปิ ตสฺสา วิญฺญาตพฺพํ โหตีติฯ สภาววิรุทฺธตฺตาเยว ปน วิจิกิจฺฉาสหคตํ อธิโมกฺขรหิตํ โหตีติ ยุตฺตํฯ ตสฺมา อุทฺธจฺจสหคตเมว สพฺพทุพฺพลนฺติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพตฺถาปีติ สุคติทุคฺคติวเสน สพฺพสฺมิํปิฯ ยถารหนฺติ เตสุ โลเกสุ ลทฺธวตฺถุทฺวารานุรูปํฯ วิปจฺจตีติ วิปาเจติ วิปกฺกภาวํ อาปาเทติฯ สพฺพํปิวาทฺวาทสวิธํ อกุสลกมฺมํ สตฺตา กุสลปากานิ หุตฺวา วิปจฺจติ, วิปกฺกภาวํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

ยสฺมา กุสลกมฺมานิ อปายภูมิยํปิ ปวตฺติยํ มหาสมฺปตฺติโย สมุฏฺฐาเปตฺวา มหิทฺธิกานํ นาคสุปณฺณาทีนํ สนฺตาเน สยเมว อตฺตโนวิปากสฺส โอกาสํ กตฺวา สุขวิปากํ ชนยนฺติฯ อญฺเญสํปิ อาปายิกานํ เตน เตน การเณน อิฏฺฐารมฺมณ สมาโยเค สติ อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ ลภิตฺวา สุขวิปากํ ชนยนฺติฯ ตสฺมา ตถาปวตฺติยญฺจาติอาทิ มาหฯ น หิ ตานิ สุขวิปากานิ อกุสกมฺมสฺส วิปากานิ ภวิตุํ อรหนฺติฯ วุตฺเตญฺเหตํ วิภงฺเค อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยาติอาทิฯ ตตฺถ มหาวิปากานิ สุคติ กามโลเก อเหตุกานิ อฏฺฐปิ สพฺพสฺมิํ กามโลเก เตสุจ ปญฺจจกฺขุวิญฺญาณ โสตวิญฺญาณ สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณ ยุคฬานิ รูปโลเก วิปจฺจตีติ วุตฺตํ ยถารหํ วิปจฺจตีติฯ รูปาวจร กุสลญฺหิ กมฺมสมุฏฺฐานรูปานิ ชนยนฺตํปิ สยํ วิปจฺจมานํ อารมฺมณนฺตเร อญฺญภูมิก วิปากภาเวน นวิปจฺจติฯ

กามวิราคภาวนาภาเวน ปน อปฺปนาปตฺต กมฺม วิเสสตฺตา กามตณฺหาย อวิสยภูเต นิมิตฺตา รมฺมเณ อตฺตนา สพฺพโส สทิเสน มหคฺคตภาวปตฺเตน รูป วิปากภาเวเนว วิปจฺจติฯ ตสฺมา รูปโลเกปิ ตานิ ปญฺจวิปากานิ กามาวจรกุสลสฺเสวาติ เวทิตพฺพานีติฯ ทฺวีสุ กมฺมสฺส วิปจฺจนฏฺฐาเนสุ ปฏิสนฺธินาม มหนฺตํฐานํ โหติฯ ตสฺมา ตทา วิปจฺจนฺตํ กมฺมํ อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ นาติหีนํ วิปากํ ชเนตุํ สกฺโกติฯ ปวตฺติยํ ปน นานาฐาเนสุ นานากิจฺเจหิ วิปจฺจติฯ ตสฺมา ตทา วิปจฺจนฺตํ กมฺมํ อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ วิปจฺเจตุํ นสกฺโกติฯ ปญฺจวิญฺญาณฏฺฐานาทีสุ ปริตฺตเกสุ วิปจฺจมานํ ฐานา นุรูปํ วิปจฺจติฯ ตทารมฺมณฏฺฐาเน วิปจฺจมานํ เยภุยฺเยน ชวนา นุรูปํ วิปจฺจติฯ ตสฺมา โสฬสกมคฺโค ทฺวาทสกมคฺโค อเหตุ กฏฺฐกนฺติ เอวํเอเกกสฺส กมฺมสฺส วิปากปฺปเภโท ปวตฺโตติตํ ปเภทํทสฺเสตุํ ตตฺถาปีติอาทิมาหฯ

กุสลํ ทุวิธํ สมฺปชานกตํ อสมฺปชานกตนฺติฯ ตตฺถ กมฺมา ยูหนกาเล อนฺตมโส เหฏฺฐา วุตฺตํ ทิฏฺฐุชุกมฺมญาณํปิ สุฏฺฐุ โยเชตฺวา กตํ สมฺปชานกตํนามฯ ยถาห-กมฺมญฺจ กมฺมผลญฺจ สทฺทหิตฺวา กตํ สมฺปชานกตํ นามาติฯ ทิฏฺฐุชุกมฺมญาณ มตฺตํปิ อโยเชตฺวา ตํ อสมฺปชานกตํ นามฯ ยถาห-กมฺมํปิ กมฺมผลมฺปิ อชานิตฺวา กตํ อสมฺปชานกตํ นามาติฯ ตตฺถ สมฺปชานกตํ ติเหตุกํ โหติฯ อสมฺปชานกตํ ทุเหตุกํฯ ยถาห-สมฺปชานกรณํ ปน จตุญาณสมฺปยุตฺเตหิ โหติฯ อสมฺปชาน กรณํ จตูหิ ญาณวิปฺปยุตฺเตหีติฯ ตตฺถ เอกเมกํ อุกฺกฏฺฐํ โอมกนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตตฺถ กุสลสมเย ปริยุฏฺฐิเต นีวรณธมฺเมวา อตฺตุกฺกํสน ปรวมฺภนาทิเก ปาปธมฺเมวา สุฏฺฐุ โสเธตฺวา กตํ อุกฺกฏฺฐํ นามฯ อโสเธตฺวา กตํ เตหิโวกิณฺณํ โอมกํนามฯ อปิจ, ยํ กตฺวา ปจฺฉา ลาภา วต เมฯ นจ วต เม อลาภาฯ สุลทฺธํ วต เมฯ นจ วต เม ทุลฺลทฺธํฯ ยสฺส เม อีทิสํ ปุญฺญํ ปสุตนฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ อนุโมทิตํฯ ตํ อุกฺกฏฺฐํฯ ยํ กตฺวา ปจฺฉา เยนเกนจิ การเณน ทุฏฺฐุกตํ มยาติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติฯ ตํโอมกํฯ เอวํ จตุพฺพิธสฺส กมฺมสฺส วเสน จตุพฺพิธํ วิปาก โกฏฺฐาสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ตถาปีติอาทิ มาหฯ

ตตฺถาปีติ ตสฺมิํ กามาวจรกุสเลปิฯ ติเหตุกมุกฺกฏฺฐนฺติ อุกฺกฏฺฐภูตํ ปณีตภูตํ จตุพฺพิธํ ติเหตุกํฯ ติเหตุกปฏิสนฺธินฺติ จตุพฺพิธํ ติเหตุก ปฏิสนฺธิวิปากํฯ เอตฺถจ เอกเจตนา เอกเมว ปฏิสนฺธิํ เทติฯ ปวตฺติวิปากํ ปน อสงฺเขฺยยฺเยสุปิ ภเวสุ เทติเยวฯ เอตฺถ สิยา –

เอกปุปฺผํ ยชิตฺวาน, สหสฺสกปฺปโกฏิโย;

เทเวสุจ มนุสฺเสสุ, เสเสน ปรินิพฺพุโตติ หิ วุตฺตํฯ

ตสฺมา เอกา เจตนา เอกเมว ปฏิสนฺธิํ เทตีติ อิทํ น ยุชฺชตีติฯ น น ยุชฺชติฯ ปุพฺพาปรเจตนาหิ สทฺธิํ สหสฺสกปฺป โกฏิ ปริมาณสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ จิตฺตญฺหินาม เอกจฺฉรกฺขเณปิ อเนกสต สหสฺส โกฏิสงฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ตโตจิรตเรกาเลวตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ สหสฺส กปฺปโกฏิโยติ จ สหสฺสอายุกปฺปโกฏิโย สหสฺส อตฺตภาวโกฏิโยติ เนตฺติอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ปุพฺพาปรเจตนานญฺจ ปฏิสนฺธิทานภาโว โกสลสํยุตฺตเกน ทีเปตพฺโพฯ เอกปิณฺฑปาตทานสฺมิํหิ เอกาเจตนาทฺเว ปฏิสนฺธิโย น เทติฯ ปุพฺพปจฺฉิมเจตนาวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ สคฺเค สตฺตกฺขตฺตุํ เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺโตติ หิ สํยุตฺตฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ติเหตุ กํปิ กมฺมํ ปฏิปกฺเขหิ อภิภุยฺยมานํ วิหตสามตฺถิยํ หุตฺวา ติเหตุกวิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติฯ นจ ตํ อติทุพฺพลํปิ สมานํ โกสลฺลสงฺขาเตน ญาเณน ยุตฺตตฺตา อติพฺยามุฬฺหปจฺจย ภูหํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติสหิตํ อเหตุกวิปากํ ชเนตีติ วุตฺตํ ติเหตุกโมมกนฺติอาทิฯ ทฺวาทสวิปากานิวิปจฺจติฯ อยํ ทฺวาท สกมคฺโคนาม อเหตุกวิปากาเนว วิปจฺจติฯ อิทํ อเหตุ กฏฺฐกํนามฯ เอวํ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาทวเสน วิปากปฺปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โมรวาปิวาสิ มหาทตฺตตฺเถรวาทํ ทสฺเสตุํ คาถมาหฯ โส หิ เถโรวิปากานํ อสงฺขาริกตา สสงฺขาริกตาจ กมฺมวเสเนว สิทฺธาปิ กตฺวา อสงฺขารํ กมฺมํ สสงฺขารวิปากานิ น ปจฺจติฯ สสงฺขารํกมฺมํ อสงฺขารวิปากานิ นวจฺจตีติ วทติฯ

ยถา มุขนิมิตฺตํ นาม มุเข สนฺนิสินฺเน สนฺนิสีทติฯ จลนฺเต จลติฯ เอวํ ปโยเคน อสาธนียานํ วิปากานํ ติกฺขมนฺทตา วิเสสภูโต สงฺขารเภโท กมฺมวเสเนว วตฺตพฺโพฯ น ปโยควเสนฯ อิตรถา กมฺมวิเสเสน ติกฺขมนฺทชาตานํ เตสํ สนฺนิหิตปจฺจยมตฺเตน มนฺทติกฺขตาปตฺตินาม สิยาติฯ อเหตุ กวิปากานํ ปน ปริทุพฺพลตฺตา อปริพฺยตฺโตว ติกฺขมนฺทตา วิเสโสติ อุภยกมฺมนิพฺพตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา ปน เตสํ สสงฺขาราสงฺขารภาโว ปฏิสนฺธิวเสนวา ตทารมฺมณวเสนวา อุปฺปตฺติกาเล ปุพฺพปโยคสงฺขาตสฺส ปจฺจยวิเสสสฺส ภาวาภาเวน วตฺตุํ ยุตฺโตฯ น กมฺมาคมนวเสน, น หิ กมฺมภเว สงฺขาโร ภวนฺตเร วิปากานิ วิเสเสตุํ ยุตฺโตฯ ตสฺมา อิมํ วาทํ เกจิวาทํนาม กโรนฺโต เกจนาติ อาหฯ

อิมสฺมิํ เกจิวาเท อสงฺขาริกกมฺเม สสงฺขาริก วิปากานิ สสงฺขาริกกมฺเมจ อสงฺขาริกวิปากานิ วชฺเชตฺวา จตูสุ ติเห ตุกุกฺกฏฺเฐสุ กมฺเมสุ อสงฺขาริกทฺวเย วิปากานิ ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทฺวาทสฯ สสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทฺวาทสฯ จตูสุ ทฺวิเหตุโกมกกมฺเมสุ อสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทสฯ สสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทสฯ ตถา จตูสุ ทฺวิเหตุกุกฺกฏฺเฐสุฯ จตูสุ ทฺวิเหตุโกมเกสุ ปน ปฏิสนฺธิยํ เอกํ อเหตุกํ ปวตฺติยํ อฏฺฐอเหตุกานีติ เอวํ วิปากานํ ทฺเว ทฺวาทสกมคฺคา จตฺตาโร ทสกมคฺคา เอกํ อเหตุกฏฺฐกญฺจ โหนฺติ, ตํสพฺพํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ เตสนฺติ คาถมาหฯ

เตสนฺติ เตสํ เกสญฺจิ เถรานํ วาเทฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน ติเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิติเหตุกาว โหติฯ น ทุเหตุกา นจอเหตุกาฯ ทุเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกาปิ โหติ อเหตุกาปิฯ ติเหตุกา ปน นโหตีติ เอวํ ปวตฺโต มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโทปิ อาคโตฯ ตตฺถ ยถา ทุเหตุเกน หีเนน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธิ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา โหติฯ

ตถา ติเหตุเกนปิ หีเนน กมฺเมน ทุเหตุกาปิ ปฏิสนฺธิ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพาเยวาติ กตฺวา อิธ อยํวาโท เถเรน น คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน-คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลาฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลาฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตาติจ คติ สมฺปตฺติยา ญาณ วิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหหิฯ กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลาฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลาฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู อพฺยากตาติจ เอวํ ติเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว วุตฺตาฯ ทฺวิเหตุเกน กมฺเมน ทฺวิเหตุกาวฯ น ปน คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยาติอาทินา ติเหตุเกน กมฺเมน ทฺวิเหตุกา ปฏิสนฺธิ วุตฺตาฯ นจ จตุนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยาติอาทินา ทฺวิเหตุเกน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธีติฯ

ตตฺถ ปน ตีสุ ขเณสุ สหชาต เหตูนํ วเสน เหตุ มูลโกว อยํ เทสนาวาโรติ กตฺวา อโนกาสตาย อเหตุกปฏิสนฺธิ ตตฺถ นวุตฺตาฯ น ปน อลพฺภมานตายฯ ทฺวิเหตุก ปฏิสนฺธิ ปน อโนกาสาเยว นโหติฯ อลพฺภ มานตฺตาเยว สา นวุตฺตาติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ตสฺมา ยุตฺติโต ปาฬิเยว พลวตราติ กตฺวา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโทว ปาฬิยา สเมตีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ ฏีกาการา ปน กมฺมสริกฺขก วิปากทสฺสนตฺถํ สาวเสส ปาโฐว มหาเถเรน วุตฺโตติ อิจฺฉนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา อฏฺฐสาลินิยํปิ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาโทว ปมาณํ กตฺวา วุตฺโตติฯ

วิภาวนิยํ อิทานิ เอกาย เจตนาย ทฺวาทสวิปากานิ เอตฺเถว ทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺฐกมฺปิติ อาคตสฺส โมรวาปิวาสิ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺสาติ ปาโฐฯ

โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺสาติ ปน วตฺตพฺโพฯ มหาธมฺม รกฺขิตตฺเถรวาโทปิ ปน เอตฺถ เอกเทเสน สงฺคหิโตเยวฯ ตสฺมิํปิ หิ อสงฺขาริกํ กมฺมํ อสงฺขาริกวิปากเมว เทติฯ

โน สสงฺขาริกํ ฯ สสงฺขาริกํ กมฺมํ สสงฺขาริกวิปากเมว เทติฯ โน อสงฺขาริกนฺติ อาคตเมวาติฯ [กามาวจรกมฺมํ]

[154] รูปาวจรกมฺเม ปริตฺตนฺติ ทุวิธํ ปริตฺตํ อปคุณตา ยวา หีนตายวาฯ ตตฺถ ยํ ปณีเตหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตํปิ อภาวิตํ โหติ ปฏิลทฺธมตฺตํ, ตํ อปคุณตาย ปริตฺตํนามฯ ยํ สนฺธาย ยํ อปคุณํ โหติ, อุปริ ฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, อิทํ ปริตฺตํนามาติ อฏฺฐสาลินิยํ วุตฺตํฯ ยํ ปน สุภาวิตํปิ สมานํ หีเนหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตํ โหติฯ ตํ หีนตาย ปริตฺตํนามฯ ยํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ ฉนฺโทวา หีโน โหติฯ วีริยํวา, จิตฺตํวา, วีมํสาวา, ตํ หีนํนามาติ ตตฺเถว วุตฺตํฯ มชฺฌิมํปิ ทุวิธํฯ ตตฺถ นาติปคุณ ตาย มชฺฌิมํ สนฺธาย นาติสุภาวิโต มชฺฌิโมติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย มชฺฌิมํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ เต ธมฺมา มชฺฌิมา โหนฺติฯ ตํ มชฺฌิมนฺติ อฏฺฐ สาลินิยํ วุตฺตํฯ ปณีตํปิ ทุวิธํฯ ตตฺถ อติปคุณตาย ปณีตํ สนฺธาย สุภาวิโต วสิปฺปตฺโต ปณีโตติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ ปณีเตหิ ปน ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย ปณีตํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ เต ธมฺมา ปณีตา โหนฺติฯ ตํ ปณีตนฺติ อฏฺฐสาลินิยํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยานิ อปคุณตาทิ วเสน ปริตฺตาทีนิ วุตฺตานิ, ตานิ อิธ นาธิปฺเปตานิฯ ยานิ ปน หีนาทีหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย ปริตฺตาทีนิ วุตฺตานิ, ตาเนว อิธาธิปฺเปตานิฯ อิมาเนว หิ ติวิธาสุ ภูมีสุ ติวิธํ พฺรหฺมุปปตฺติเภทํ สาเธนฺตีติฯ อิตฺถีนํ ฌาเนสุ วสีปตฺตานํปิ ฉนฺทาทีนํ อปณีตตาย มหาพฺรหฺเมสุ อนุปฺปชฺชนญฺเจตฺถ สาธกํฯ เตเนวจ อฏฺฐกถายํ ฉนฺทาทิวเสน สิทฺธานิ หีน มชฺฌิม ปณีตานิ อฏฺฐารสปเภเทน วิภชิตฺวา อิมานิ อฏฺฐารส กมฺมทฺวารานิ นาม อิเมหิ ปภาวิตตฺตา อิเมสํ วเสน อฏฺฐารสขตฺติยา อฏฺฐารส พฺราหฺมณา อฏฺฐารส เวสฺสา อฏฺฐารส สุทฺทา อฏฺฐจตฺตา ลีส โคตฺต จรณานิ เวทิตพฺพานีติ วุตฺตํฯ เอเตน หิ เทวานํปิ พฺรหฺมูนํปิ ลพฺภมานํ อุปปตฺติเภทํ อุปลกฺเขตีติฯ

[161] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ปฏิลทฺธมตฺตํ อนาเสวิตํ ปริตฺตนฺติ อวิเสสโตว อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตถา นาติ สุภาวิตํ อมริปุณฺณวสีภาวํ มชฺฌิมํฯ อติวิยสุภาวิตํ ปน สพฺพโส ปริปุณฺณ วสีภาวํ ปณีต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพํ อิธ นยุชฺชติเยวฯ

ตญฺหิ อุปริ ฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถาสมตฺถํวา หาน ภาคิยตาทิ วิเสสํ วา สนฺธาย วุตฺตํฯ น ปน อุปปตฺติ เภทชนก วิเสสนฺติฯ

[162] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘อาจริเยน ปเนตฺถ ปริตฺตํปิ อีสกํ ลทฺธาเสวนเมว อธิปฺเปตนฺติ ทิสฺสติฯ ตถา หาเนน นามรูปปริจฺเฉเท-

สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;

อลทฺธา ตาทิสํ เหตุ, มภิญฺญา น วิปจฺจตีติฯ

สมานภูมิกโตว อาเสวน ลาเภน พลว ภาวโต มหคฺคตธมฺมานํ วิปากทานํ วตฺวา ตทภาวโต อภิญฺญาย อวิปจฺจนํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํปิ วิจาเรตพฺพเมวฯ

ยถา หิ อริยมคฺคเจตนา อตฺตนา สมานภูมกชวนโต อลทฺธาเสวนาปิ สมานา วิปากํ น เทตีติ นตฺถิฯ ตถา อาทิ กมฺมิกวีถิยํ เอกวารมตฺตภูตา สพฺพสมาปตฺติ วีถีสุจ สพฺพปถ มภูตา มหคฺคตเจตนาปิ สมานภูมกธมฺมโต อลทฺธาเสวน ตาย ทุพฺพลตฺตา วิปากํ นเทตีติ นตฺถีติ น น สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ เอตฺถ สิยา- ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํฯลฯ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ วุตฺตํฯ น จ สา เจตนา อุปจิตานาม โหติฯ สมานภูมก ธมฺมโต อลทฺธาเสวนตฺตาติฯนฯ มคฺคเจตนายปิ อวิปากตาปตฺติโตฯ สาปิหิ ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํฯ ลฯ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ วุตฺตาฯ นจ สาปิ สมานภูมกธมฺมโต ลทฺธาเสวนา โหตีติฯ

อุภยตฺถ ปน ปถมสมนฺนาหารโต ปฏฺฐาย อุปจินิตฺวา ภาเวตฺวา อาคตตฺตา อสมานภูมิก ชวเนหิปิ ลทฺธาเสวน ภาวํ ปฏิจฺจ อุปจิตตา ภาวิตตาจ วุตฺตาติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ ตสฺมา อาทิ กมฺมิกภูตาปิ มหคฺคตเจตนา มรณา สนฺเน ลทฺธา อพฺภุณฺหา อาสนฺนกมฺมภูตา วิปากํ นเทตีติ น วตฺตพฺพาฯ อภิญฺญาเจตนา จ สมานภูมเกหิปิ นานาวชฺชนวีถิชวเนหิ สุฏฺฐุตรํ ลทฺธาเสวนตฺตา ติกฺขตรภูตา กถํ ทุพฺพลานาม สิยาฯ เตเนว อยํ วาโท อนุฏีกายํ ปฏิกฺขิตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ เกจิ ปน สมาน ภูมกโต อาเสวนลาเภน พลวนฺตานิ ฌานานีติ ตานิ วิปากํ เทนฺติฯ อภิญฺญา ปน สติปิ ฌานภาเว ตทภาวโต ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ อาคนฺตุกตฺตาวา ทุพฺพลาฯ ตสฺมา วิปากํ น เทนฺตีติ วทนฺติฯ ตํ อการณํฯ ปุนปฺปุนํ ปริกมฺมวเสน อภิญฺญา ยปิ วสีภาวสมฺภวโตติฯ จตุตฺถชฺฌานสมาธิสฺส ปน อานิสํสภูตา อภิญฺญาเจตนา ตสฺส ผลสทิสา ผลฏฺฐาเน ฐิตา, ตสฺมา สา วิปากํ นเทตีติ อิจฺฉนฺติ ฏีกาการาฯ ตสฺส ปน อิทฺธิ วิกุพฺพนาทิกิจฺจํ วิปจฺจนกิจฺจโตปิ มหนฺตตรํ โหติฯ สพฺพถา เมนจ วิกุพฺพนาทิกิจฺจํ สาเธนฺติยา วิปจฺจนถาเมปิ เตน ถาเมน สห ปริกฺขยํ คจฺฉติฯ ตสฺมา สา ปุน วิปากํ นเทตีติปิ ยุชฺชติเยวฯ ปญฺจมชฺฌานนฺติ อภิญฺญาภาวํ อปตฺตํ ปริตฺตาทิเภเทน ติวิธํ ปญฺจมชฺฌานํฯ ตเทวาติ ปญฺจมฌานเมวฯ สญฺญาวิราคํ ภาเวตฺวาติ จิตฺเต สติ รชฺชน ทุสฺสน มุยฺหนานิ โหนฺติฯ ตสฺมิํ อสติ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโตนาม โหตีติ เอวํ จิตฺเต เอว อาทีนวํ ทิสฺวา อจิตฺตกภวปตฺถนา สหิตํ วาโยกสิเณวา เกสญฺจิ มเตน ปริจฺฉินฺนากาส กสิเณวา สญฺญาวิราคํ ภาเวตฺวาฯ อสญฺญสตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ เยน เยน อิริยาปเถน อิธ มรนฺติ, เตเนว ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺติฯ กมฺมกิริยวาทิติตฺถิยา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ น หิ อกมฺมกิริยวาทีนํ ฌานภาวนา นาม อตฺถีติฯ อนาคามิโน ปน สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ สุทฺธาวาเสสุ ปน อนาคามิโน เอว อุปฺปชฺชนฺติฯ น อญฺเญ สกทาคามิอาทโยติ อตฺโถฯ

เอเตน อนาคามีนํ อญฺญสฺมิํปิ พฺรหฺมโลเก อุปฺปตฺติ อปฺปฏิสิทฺธา โหติฯ อนาคามีสุจ สทฺธาธิโก อวิเหสุ อุปฺปชฺชติ, วีริยาธิโก อตปฺเปสุฯ สตาธิโก สุทสฺเสสุฯ สมาธาธิโก สุทสฺสีสุฯ ปญฺญาธิโก อกนิฏฺเฐสูติฯ ยถากฺกมํ ภาเวตฺวา ยถากฺกมํ อรูเปสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถจ ปถมชฺฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวาติอาทิ สพฺพํ ปถมชฺฌานาทีนํ ยถา สกํ วิปจฺจนภูมิ ววตฺถานวเสน วุตฺตํฯ สมาปตฺติลาภิโน ปน ปุถุชฺชน โสตาปนฺน สกทาคามิโน อตฺตนา ลทฺธสมาปตฺตีนํ วิปจฺจนภูมีสุ อิจฺฉิตภูมิยํ นิพฺพตฺตนฺติฯ เตสุ ปุถุชฺชโน นิกนฺติยา สติ กามโลเกปิ นิพฺพตฺตติเยวฯ อิตเร ปน ฌาเน อปริ หีเน สติ กามโลเกปิ นิพฺพตฺตติเยวฯ อิตเร ปน ฌาเน อปริหีเน สติ กามภเว นิกนฺตินาม เตสํ น สมฺภวตีติ ปริหีนชฺฌานาเอว ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติฯ

[163] วิภาวนิยํ ปน

เตสํปิ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ นิกนฺติวเสน กามภเวนิพฺพตฺติํ อิจฺฉนฺเตน ‘‘ตถา กามภเวปิ กามาวจร กมฺมพเลนฯ อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตาติ หิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

เตหิ ฌาเน อปริหีเน เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกคามิโนเอว โหนฺติฯ ยโต เต ฌานอนาคามิโนนามาติ วุจฺจนฺติฯ ฌานปริ หานิจ เตสํ ตํตํ ปลิโพธ วเสเนว โหติฯ น ปน กาม ราคาทิวเสนฯ กสฺมา, มคฺคสหาเยน ฌาเนน สุฏฺฐุ วิกฺขมฺภิตตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ องฺคุตฺตเร-สหทสฺสนุปฺปาทา ภิกฺขเว อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ มหียนฺติฯลฯ โส วิวิจฺเจวฯลฯ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตสฺมิํ เจ สมเย ภิกฺขเว อริยสาวโก กาลงฺกเรยฺยฯ นตฺถิ ตสฺส สํโยชนํฯ เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อริยสาวโก ปุน ยิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺยาติฯ เอตฺถจ ตสฺมิํ เจ สมเยติอาทินา โส ลทฺธชฺฌานํ อปริหาเปตฺวา เจ กาลงฺกโรติฯ เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกเมว คมิสฺสติฯ ปริหาเปนฺตสฺส ปน ตํ สํโยชนํ ปากติเมวาติ ทสฺเสติฯ

ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถายญฺจ ฌานลาภีนํ ปน อนาคามิสฺสจ พฺรหฺมโลเกเยว ปฏิสนฺธิทานโต ปจฺจโย นโหตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฌานลาภีนนฺติ มหคฺคตชฺฌานลาภีนํ โสตาปนฺน สกทาคามีนํฯ ปจฺจโย นโหตีติ เตสํ วิปสฺสนานิกนฺติ ตณฺหา กามสุคติปฏิสนฺธิยา น โหตีติ อตฺโถฯ

ตสฺมา เตสํ ทฺวินฺนํ เสขานํ กุปฺปธมฺมานํปิ สตํ ฌาเน วิชฺชมาเน กามภเว นิกนฺติ นาม นตฺถีติ เวทิตพฺพํฯ อนาคามิสฺส ปน นิทฺทายนฺตสฺเสว สตฺเถน คีวํ ฉินฺทิตฺวา มารียมานสฺสปิ ฌานํ อลภิตฺวา จวนํนาม นตฺถิฯ โส หิ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการีติ วุตฺโตฯ อิตฺถิโย ปน อฏฺฐสมาปตฺติโย ลภิตฺวา อนนฺตเร ภเว อกนิฏฺเฐ นิพฺพตฺตมานาปิ อธิปติภูเตสุ มหาพฺรหฺเมสุ น นิพฺพตฺตนฺติฯ หีนชฺฌาสยตฺตา ปุโรหิต ปาริสชฺเชสุเอว นิพฺพตฺตนฺติฯ ตถาหิ อฏฺฐกถาสุ ยํ อิตฺถี พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ สุตฺตปทสฺส อตฺถวจเน พฺรหฺมตฺตนฺติ มหาพฺรหฺมตฺตํ อธิปฺเปตํฯ อิตฺถี จ อิธ ฌานํ ภาเวตฺวา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺชานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, น มหาพฺรหฺมานนฺติ วุตฺตํฯ พฺรหฺมปาริสชฺชานนฺติ เจตฺถ พฺรหฺมปุโรหิตานํปิ สงฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ เต หิ พฺรหฺมานํ ปริสภูตา โหนฺตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ สํยุตฺตเก –

อถโข ภิกฺขเว สิขีภควา อภิตุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิฯ ปฏิภาตุ ตํ พฺราหฺมณ พฺรหฺมุโนจ พฺรหฺมปริสายจ พฺรหฺมปาริสชฺชานญฺจ ธมฺมิกถาติฯ

ปริสภาเวจ สติ ปริสาสุ ชาตาปินาม โหนฺตีติฯ ตตฺถ พฺรหฺมุโนติ มหาพฺรหฺมุโนฯ พฺรหฺมปริสายาติ พฺรหฺมปุโรหิต คณสฺสาติ อตฺโถฯ นนุ พฺรหฺมปาริสชฺชานนฺติ วุตฺตตฺตา น มหาพฺรหฺมานนฺติ เอตฺเถว เตสํ สงฺคหณํ ยุตฺตนฺติ เจฯ นฯ ยํ อิตฺถี สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํฐานํ วิชฺชตีติ เอวํ อธิปติ ภูเตหิ สกฺกาทีหิ สห วุตฺตตฺตา อิธ อธิปติปฏิกฺขิปนสฺเสว สมฺภวโตฯ เตเนว หิ เนตฺติยํ-อิตฺถี มหาพฺรหฺมา สิยาติ, เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ วุตฺตํฯ

เอตฺตาวตา เวหปฺผลาทีสุ อุปริพฺรหฺมโลเกสุปิ ปุโรหิตปาริสชฺชพฺรหฺมานํ อตฺถิตา สิทฺธา โหติฯ เตเนว สํยุตฺตฏฺฐกถายํ เถรานญฺหิ ภณฺฑคาหกทหรา วิย พฺรหฺมานํปิ ปาริสชฺชพฺรหฺมาโน นาม โหนฺตีติ วุตฺตํฯ

วิภาวนิยํ ปน

‘‘อิตฺถิโยปิ ปน อริยาวา อนริยาวา อฏฺฐสมาปตฺติลา ภินิโย พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยว นิพฺพตฺตนฺตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยวาติ อกนิฏฺเฐ นิพฺพตฺตมานาปิ พฺรหฺมานํ ปริจาริก พฺรหฺเมสุเอว นิพฺพตฺตนฺติฯ น มหาพฺรหฺเมสูติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

มณิมญฺชูสายํ ปน

พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยว นิพฺพตฺตนฺติ, น พฺรหฺมปุโรหิตาทีสูติ วุตฺตํฯ ตํ น คเหตพฺพํฯ

ยญฺจ ตตฺถ

สามาวติยาทีนํ ปถมํ พฺรหฺมปาริสชฺเชสุ นิพฺพตฺตนํ วุตฺตํฯ ตํปิ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ

ยสฺมา ปน ตา อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อริยผลานิ สจฺฉากํสุฯ ตสฺมา ตตฺถ อนาคามินิโย สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปนฺนาฯ อิตรา กาจิ ตาวติํเสสุ กาจิ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ อุปฺปนฺนา อิจฺเจว อุทานฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติฯ อปิเจตฺถ เวหปฺผเล อกนิฏฺเฐ จตุตฺถารุปฺเปติ ตีสุ ภวคฺเคสุ นิพฺพตฺตา อริยา อญฺญตฺถ นุปฺปชฺชนฺติฯ เสสพฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตา เหฏฺฐาภูมีสุ นุปฺปชฺชนฺตีติฯ [กมฺมจตุกฺกํ]ฯ

[155] อายุกฺขเยน มรณํ กมฺมกฺขเยน มรณนฺติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

ตตฺถ อปริกฺขีเณเยว กมฺมานุภาเว ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตนิกาเย ยถานิยมิตสฺส อายุปริมาณสฺส ปริกฺขเยน ปริปุณฺเณน มรณํ อายุกฺขย มรณํนามฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว ทุพฺพเลน กมฺเมน นิพฺพตฺตสฺส สตฺตสฺส อปริกฺขีเณเยว อายุปริมาเณ เกวลํ กมฺมสตฺติปริกฺขเยน อนฺตราว มรณํ กมฺมกฺขย มรณํนามฯ ตทุภยสฺส สมํ ปริกฺขเยน มรณํ อุภยกฺขย มรณํนามฯ ธรมาเนปิ ตทุภเย ปุริมภเวสุวา อิมสฺมิํวาภเว กเตน อุปฆาตกกมฺเมน อชฺฌตฺตพหิทฺธาภูเต นานาโรคาพาธ ปถวีปเวส อสนิปาตาทิเก ชีวิตนฺตราเย สมุฏฺฐาเปตฺวา ทุสฺสิมารกลาพุราชาทีนํวิย อนฺตราว อุปโรธิต ขนฺธสนฺตานสฺส สตฺตสฺส มรณํ อุปจฺเฉทก มรณํนามฯ นนุ เจตฺถ มรนฺตานํ นาม สพฺเพสํปิ ตํตํภวํ ชเนนฺตํ กมฺมํ ขิยฺยติเยวฯ อถกสฺมา อิตเรปิ วุตฺตาติฯ วุจฺจเต, สรสวเสเนว หิ กมฺมสามตฺถิยสฺส ขโย อิธ กมฺมกฺขโยติ อธิปฺเปโตฯ เย ปน ทสวสฺส วีสติวสฺส ยาว อสงฺเขฺยยฺย วสฺสาทิ วเสน นานาอายุกปฺปวิธายกา ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตนิกาเย สพฺพชน สาธารณา สตฺตานํ อชฺฌตฺตพหิทฺธสมฺภูตา อุตุอาหารานาม โหนฺติฯ เต ตสฺส ตสฺส อายุกปฺปสฺส ฐิติกรา วุทฺธิกรา หานิกราจาติ ติวิธา โหนฺติฯ ตตฺถ อกุสลมูเลสุ วฑฺฒมาเนสุ หานิกรา วฑฺฒนฺติฯ กุสลมูเลสุ วฑฺฒมาเนสุ พุทฺธิกรา วฑฺฒนฺติฯ อุภยมูเลสุ สมํ ฐิเตสุ ฐิติกรา สมํ ปวตฺตนฺติฯ เตสํ วเสน สตฺตานํ อายุกปฺโป กตฺถจิ สทา ฐิติภาโค โหติฯ กตฺถจิ กทาจิ หานิภาโค กทาจิ วุทฺธิภาโค โหติฯ ตโยปิ เจเต ฐิติกราทโย ตํตํสตฺตนิกายํ อชฺโฌตฺถรมานา อายุํ ปริจฺฉินฺทนฺตา ปวตฺตนฺตีติ อสงฺเขฺยยฺยายุก สํวตฺตนิกํ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติ สํวตฺตนิกญฺจ กมฺมํ ทสวสฺสิเก กาเล วิปจฺจมานํ ตทนุรูปํเอว โภคญฺจ อิสฺสริยญฺจ ทตฺวา ทสวเสน ขิยฺยติฯ ตํ ตํ สตฺตนิกาย ปริยาปนฺนา สตฺตา สนฺตานภูตา รูปธมฺมา สพฺพญฺญุ พุทฺธานํ ขนฺธสนฺตาน ภูตาปิ ตคฺคติกา ตทนูวตฺติกา เอว หุตฺวา ปริณมนฺติ อญฺญตฺร อิทฺธิมย วิชฺชามย รสายนวิธิ ชีวิต สงฺขาร วิทูหีติฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาปทานสุตฺตฏฺฐกถายํ –

สพฺเพปิ สพฺพญฺญุพุทฺธา อสงฺเขฺยยฺยายุกาฯ กสฺมา เต อสงฺเขฺยยฺยํ น อฏฺฐํสูติฯ อุตุโภชนวิปตฺติยาฯ อุตุโภชนวเสน หิ อายุ หายติปิ วฑฺฒติปีติฯ

ตสฺมา ปธานนิสฺสยภูเตสุ ทฺวิสมุฏฺฐานิก รูปธมฺเมสุ ตํ ตํ อายุกปฺปวเสน ปริณมนฺเตสุ ชิยฺยมาเนสุ ยาวมหนฺตํปิ กมฺมํ อตฺตโน วิปากาธิฏฺฐานสฺส อภาวา ขิยฺยติเยวฯ โสจสฺส ขโย น สรเสน โหติฯ อถโข อายุสงฺขารวิปตฺติยา เอว โหตีติ อิธ อายุกฺขโย วิสุํ คหิโตติฯ เอสนโย อุปจฺเฉทกมรเณปิ เนตพฺโพฯ ตตฺถ อุปจฺเฉทกมรณนฺติ อกาลมรณํ วุจฺจติฯ ตญฺหิปวตฺตมานํ อุปจฺเฉทกกมฺมุนาวา ปวตฺตติฯ อญฺเญหิวา อเนก สหสฺเสหิ การเณหิฯ ตานิ ปน ปาฬิยํ มูลเภทโต สํขิปิตฺวา อฏฺฐธา วุตฺตานิฯ กตมานิ ปน ตานีติฯ อตฺถิ วาตสมุฏฺฐานา อาพาธาฯ อตฺถิ วิตฺตสมุฏฺฐานาฯ อตฺถิ เสมฺห สมุฏฺฐานาฯ อตฺถิ สนฺนิปาติกาฯ อตฺถิ อุตุสมุฏฺฐานาฯ อตฺถิ วิสมปริหารชาฯ อตฺถิ โอปกฺกมิกาฯ อตฺถิ กมฺมวิปากชา อาพาธาติฯ ตตฺถ กมฺมวิปากชา เกจิ อุปปีฬกกมฺมชาเกจิ อุปจฺเฉทกกมฺมชาฯ ยสฺมา ปน วาโต กุปฺปมาโน สีตุณฺหาทีหิ ทสหิ การเณหิ กุปฺปติฯ เตสุจ เอกเมว กมฺม วิปากชํ โหติฯ เสสานิ ปน อกมฺมวิปากชานีติ มิลินฺท ปญฺเห วุตฺตํฯ ยสฺมาจ กมฺมวิปากชาปิ อาพาธา อุปฺปชฺชมานา วาต กุปฺปนาทีหิ วินา น อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา เกจิ วาตสมุฏฺฐานาทโยปิ กมฺมวิปากชา โหนฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

ตตฺถ สนฺนิปาติกาติ วาตาทีนํ ทฺวินฺนํ ติณฺณํวา สนฺนิปติตานํ วเสน ปวตฺตาฯ เย ปน โลเก สตฺตานํ ปโยคมุตฺตา สยํ ชาตา นานาภยุปทฺทวาฯ เต อุตุสมุฏฺฐาเนสุ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วิสมปริหารชาติ อนิสมฺมการีนํ อเนกวิเธ วิสเม วิปตฺติมุเข อตฺตานํ ปโยชนฺตานํ ตโต ตโตวา ตตฺถ ตตฺถ วา ปตน ปกฺขลนาทิวเสน ปวตฺตาฯ โอปกฺกมิกาติ อตฺตนาวา ปเรหิ ราชโจรเวรีหิวา อมนุสฺสวาฬยกฺขเทวตาหิวา วาฬมิคาทีหิวา กตานํ ปโยคานํ วเสน ปวตฺตาฯ

กุปฺปิตา หิ เทวตา สกลํ รชฺชํวา รฏฺฐํวา ทีปกํวา เอกปฺปหาเรน อเสสํ กตฺวา วินาเสนฺติ ทณฺฑกรฏฺฐ มชฺฌรฏฺฐ กลิงฺครฏฺฐ มาตงฺครฏฺเฐสุ วิยฯ อเนกสหสฺเสวา วาฬยกฺเข วิสฺสชฺชนฺติ เวสาลิยํ วิยฯ รกฺขเสวา วิสฺสชฺชนฺติ สุวณฺณภูมิยํวิยฯ วุตฺตญฺเหตํ องฺคุตฺตเร ยกฺขา วาเฬ อมนุสฺเส โอสฺสชฺชนฺติฯ เตน พหุมนุสฺสา กาลํ กโรนฺตีติฯ อฏฺฐกถายํปิ ยกฺขาติ ยกฺขาธิปติโนฯ วาเฬ อมนุสฺเส โอสฺสชฺชนฺตีติ จณฺเฑ ยกฺเข มนุสฺสปเถ วิสฺสชฺชนฺติฯ เต ลทฺโธกาสา มหาชนํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิสฺสชฺชนฺตีติ วิสมาจาร พหุเล มนุสฺเส ทิสฺวา ภินฺนสทฺธา ยกฺขเสนาปติโน มนุสฺสานํ อตฺถาย ปุพฺเพวิย อารกฺขํน คณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ ชนปทนครนิคมคาเมสุเจว ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปุคฺคเลจ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ องฺคุตฺตเร วุตฺตา สตฺถทุพฺภิกฺขโรค กปฺปาปิ อิธ วตฺตพฺพาติฯ กมฺมวิปากชาติ อุปปีฬโกปฆาตกานํ กมฺมานํ วิปจฺจนวเสน ปวตฺตา อาพาธาติ อตฺโถฯ เอวํ อกาลมรณํ อุปจฺเฉทกมฺมุนาวา อญฺเญหิวา อเนกสหสฺเสหิ การเณหิ โหตีติฯ เยหิ เกจิ โลเก ทิสฺสนฺติฯ ปาณหรา ชีวิตวินาสกา นานาโรคาวา นานาพาธาวา นานาภยา นิวา นานา ทณฺฑาวา นานา อุปทฺทวุ ปสคฺคาวาฯ สพฺเพ เต สกกมฺม สมุฏฺฐิตาเอว อตฺตโน สาธารณาติ นตฺถิฯ ปรกมฺมสมุฏฺฐิตาปิ อตฺตโน สาธารณาเอวฯ สกกมฺมสมุฏฺฐิตาปิ ปเรสํ สาธารณาเอวฯ กมฺเมน วินา ยโต กุโตจิ สมุฏฺฐิตาปิ อตฺตโน วา ปเรสํวา สาธารณาเอวฯ สพฺพสาธารณกมฺมสมุฏฺฐิเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ยถาห-วิสุทฺธิมคฺเคฯ

ยถา จตุมหาปเถ ถปิเต ลกฺขมฺหิ สพฺพทิสาหิ อาคตา สรสตฺติโตมรปาสาณาทโย นิปตนฺติฯ เอวํ กาเยปิ สพฺพุปทฺทวา นิปตนฺตีติฯ

เยสุจ รชฺชรฏฺฐาทีสุ เต อุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ เยชนา อุปาย กุสลาวา น โหนฺติฯ นจ ปฏิการกุสลาฯ นาปิ ปริหาร กุสลาฯ กมฺมญฺจ เยสํ ทุพฺพลํ โหติฯ อุปฺปนฺโน อนตฺโถ พล วาฯ

เตชนา วินาปิ อุปจฺเฉทกกมฺมุนา ตโต น มุจฺจนฺติฯ มรณํ วา มรณมตฺตํวา ทุกฺขํ ปาปุณนฺติเยวฯ กลฺยาณภูตํปิ หิ กมฺมํ อตฺตโน พลวตรํ ยโตกุโตจิ สมุฏฺฐิตํ โรคํวา อาพาธํ วา ภยํวา ทณฺฑํวา อุปทฺทวุปสคฺคํวา ปฏิพาหิตุํ นสกฺโกติฯ โรคาทโยเอว ตํเขเปนฺตา ปวตฺตนฺติฯ ยถา หิ อุทกํ อตฺตโน พลวตรํ อคฺคิํ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกติฯ อคฺคิเอว ตํ เขเปนฺโต ปวตฺตตีติ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิเมสญฺจ สตฺตานํ ปกติยาปิ กมฺมสฺส ทุพฺพลภาโว มหานิทฺเทเส ชรา สุตฺตนิทฺเทเสน วิสุทฺธิ มคฺเคจ มรณสฺสติ นิทฺเทเส อายุ ทุพฺพลโตติ ปทสฺส นิทฺเทเส น ทีเปตพฺโพฯ ยถาห –

อายุนาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํฯ ตถา หิ สตฺตานํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสุปนิพนฺธญฺเจว อิริยาปถุปนิพนฺธญฺจ สีตุณฺหุ ปนิพนฺธญฺจ มหาภูตุปนิพนฺธญฺจ อาหารุปนิพนฺธญฺจาติอาทิฯ

ตถา กายพหุสาธารณโต อนิมิตฺตโตติ อิเมสํ ปทานํ นิทฺเทเสนปิ ปากโฏเยวฯ กมฺมนิพฺพตฺตสฺส หิ อายุโน ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุสฺเสว ปริทุพฺพลภาเว ปาฬิยํ อฏฺฐกถา ยญฺจ วุตฺเต กมฺมสาปิ ตเถว ปริทุพฺพลตา สิทฺธา โหตีติฯ เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ อิตรถา สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตุทิฏฺฐินาม สิยาฯ ยถาห –

อิเธกจฺโจ สมโณวา พฺราหฺมโณวา เอวํวาที โหติ เอวํ ทิฏฺฐีฯ ยํ กิญฺจายํปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํวา ทุกฺขํวา อทุกฺขมสุขํวาฯ สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตูติฯ

อยญฺจ อตฺโถ มิลินฺทปญฺเห ตีสุ ฐาเนสุ วิตฺถารโต อาคโตฯ ยถาวุตฺเตหิ ปน อเนกสหสฺเสหิ การเณหิ ปวตฺตมรณํปิ อกาลมรณตาสามญฺเญน อิธ อุปจฺเฉทกมรเณ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วิภาวนิยํ

‘‘อิทํ ปน เนรยิกานํ อุตฺตรกุรุวาสินํ เกสญฺจิ เทวานญฺจ นโหตีติ’’ วุตฺตํฯ

ยถา ปน มหาฏีกายํ เกสญฺจิ เปตานํ อิโต ญาตเก หิ ทินฺนํ ปุญฺญปตฺติ อนุโมทิตฺวา ตงฺขเณเยว จวิตฺวา สุคติยํ นิพฺพตฺตานํ กุสลภูตํ อุปจฺเฉทกํ วุตฺตํฯ ตถา เกสญฺจิ เนรยิ กานํปิ ยมรญฺโญ สมนุยุญฺชนกาลาทีสุ อตฺตนา กตปุญฺญํ อนุสฺสริตฺวา ตงฺขเณเยว จวิตฺวา สุคติยํ นิพฺพตฺตานํ อุปจฺเฉ ทกมรณํนาม น น สกฺกา วตฺตุํฯ เกสญฺจิ ตาวติํสาทีนํ เทวานญฺจ ตํ อุปจฺเฉทกมรณํ โหติเยวฯ ตถา หิ สุพฺรหฺมเทว ปุตฺต สํยุตฺตฏฺฐกถายํ อถ รุกฺขํ อภิรุฬฺหา อุปจฺเฉทกกมฺมาทิ วเสนเอกปฺปหาเรเนว กาลงฺกตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ รุกฺขนฺติ ตาวติํเส ปาริจฺฉตฺตกรุกฺขํฯ อภิรุฬฺหาติ อารุฬฺหา ปญฺจ สตเทวจฺฉราโยฯ มโนปโทสิก ขิฏฺฏาปโทสิก เทวานํ มรณํ มหาโพธิสตฺตานํ ทิฆายุเก เทวโลเกวา พฺรหฺมโลเกวา นิพฺพตฺตานํ อธิมุตฺติ กาลงฺกิริยา ฉนฺนตฺเถรโคธิกตฺเถราทีนํวิย สยเมว สตฺถํ อาหริตฺวา ปรินิพฺพายนฺตานํ มรณญฺจ เอตฺเถว สงฺคยฺหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถาจาติ เตหิ ปกาเรหิจฯ มรนฺตานํ ฉนฺนํ ทฺวารานํ อญฺญตรสฺมิํ ปจฺจุปฏฺฐาตีติ สมฺพนฺโธฯ มรณกาเลติ มรณาสนฺนกาเลฯ ยถารหนฺติ สุคติทุคฺคติคามีนํ อรหานุรูปํฯ เยปน ขีณาสวา กตฺถจิ นุปฺปชฺชนฺติฯ เตสุ สุกฺขวิปสฺสกานํ ปกติยา ยโถ ปฏฺฐิตํ นามรูป เมว อนฺติม ชวนานํ อารมฺมณํโหติฯ สมาปตฺติลาภีนํ ปน ฌานสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ กสิณนิมิตฺตาทิกํฯ ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ ฌานงฺคานิ อภิญฺญาสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ อตฺตโน กรชรูปํฯ ชีวิต สมสีสีนํ ปน อคฺคมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ มคฺคงฺคาทินิ อนฺติมชวนานํ อารมฺมณํ โหตีติฯ ปรินิพฺพานจุติจิตฺตสฺส ปน สพฺเพสํปิ อาทิโต อตฺตโน อตฺตโน ปฏิสนฺธิยายถาคหิตํ กมฺมาทีสุ อญฺญตรเมว อารมฺมณํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เยปน อเนโชสนฺติ มารพฺภยํ กาลมกรีมุนีติ อิมํ สุตฺตปทํ ทิสฺวา นิพฺพานเมว ภควโต ปรินิพฺพานจุติยา อารมฺมณนฺติ วทนฺติฯ เต เตน สยเมว อภิธมฺเม อารมฺมณตฺติเกสุ อตฺตโน อโกวิทตํ ทสฺเสนฺติฯ ยถาห –

กตเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณา, สพฺโพ กามาวจรวิปาโก กฺริยมโนธาตุ กฺริยาเหตุก มโนวิญฺญาณ ธาตุ โสมนสฺสสหคตาฯ อิเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณาติฯ

ยสฺมา ปน ปรินิพฺพานํนาม สนฺติ อตฺถาเยว โหติฯ อชฺฌาสโย จสฺส เอกนฺเตน สนฺตินินฺโนเยว โหติฯ ตสฺมา อเนโชสนฺติ มารพฺภาติ สุตฺตปทํ วุตฺตํฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธายาติ วุตฺตํฯ น ปน วุตฺตํ อารพฺภ อาลมฺพิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวาติฯ เถรคาถฏฺฐกถายํ ปน สนฺติมารพฺภาติ สนฺติํ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺตํฯ ตํ มหาปรินิพฺพานปาฬิยา ตทฏฺฐกถายจ นสเมติฯ ตาสุ หิ ภควโต ปรินิพฺพานํ ฌานงฺค ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตรนฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถจ ปุริมานิ ทฺเว สมนนฺตรานิ ปรินิพฺพานสุตฺตฏฺฐกถาสุ วุตฺตานิฯ อภิญฺญาสมนนฺตรํ อุทานฏฺฐกถาทิสุ อาคตํฯ ยถาห-วุฏฺฐหิตฺวา ปรินิพฺพายีติ อิทฺธิจิตฺตโต วุฏฺฐหิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน ปรินิพฺพายีติฯ อคฺคมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตรํ ปุคฺคลปญฺญตฺติฏฺฐกถาทีสุ อาคตํฯ ยถาห-เอกูนวีสติ เม ปจฺจเวกฺขนญฺญาเณ ปติฏฺฐาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายตีติฯ สํยุตฺตฏฺฐกถายํ ปน อรหตฺตมคฺคานนฺตรํ ผลํฯ ผลานนฺตรํ ภวงฺคโต วุฏฺฐาย ปจฺจเวกฺขนํฯ ตํ ปน ปริปุณฺณํวา โหติ อปริปุณฺณํวาฯ ติขิเณน อสินา สีเส ฉิชฺชมาเนปิ เอกํวา ทฺเววา ปจฺจเวกฺขนานิ อุปฺปชฺชนฺติเยวาติ วุตฺตํฯ

[164] วิภาวนิยํ ปน

เอวํ ววตฺถานํ อกตฺวา ยํ วุตฺตํฯ ‘‘กตฺถจิ ปน อนุปฺปชฺชมานสฺส ขีณาสวสฺส ยโถปฏฺฐิตํ นามรูปธมฺมาทิกเมว จุติปริโยสานานํ โคจรภาวํ คจฺฉติฯ น กมฺม กมฺมนิ มิตฺตาทโยติฯ’’ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ ตสฺส จุติจิตฺตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทโย อารมฺมณํ นกโรติฯ นจ จุติยา คหิตานิ กมฺมาทีนินาม สพฺพสตฺตานํปิ ภวนฺตรสฺส อตฺถาย ภวนฺตีติฯ อภิมุขีภูตนฺติ กมฺมนฺตรสฺส โอกาสํ อทตฺวา อตฺตโน โอกาสํ กตฺวา ปจฺจุปฏฺฐิตํฯ

กมฺมํวา ปจฺจุปฏฺฐาตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปลทฺธปุพฺพนฺติ ตสฺส กมฺมสฺส อารมฺมณ ภูตานิ เทยฺยธมฺม วตฺถาทีนิ ปรปาณาทีนิจ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุปกรณภูตนฺติ กมฺมสิทฺธิยา อุปกรณภูตานิ ปริวารภูตานิจ ปฏิคฺคาหกาทีนิ อาวุธภณฺฑาทินิจ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยสฺมาจ ลกฺขณ สํยุตฺเต ควาทีนิ วธิตฺวา ราสิกตานิ อฏฺฐิปุญฺชาทีนิ กมฺมนิมิตฺตานิ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตสฺมา กมฺมสมฺพนฺธานิ ยานิ กานิจิ วตฺถูนิ วา อารมฺมณานิวา อิธ อุปกรเณ สงฺคหิ ตานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ อุปลภิตพฺพนฺติ ทุคฺคตินิมิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุปโภคภูตนฺติ สุคตินิมิตฺตํฯ อุภยํปิ วา ยํ กายปฏิพทฺธํ หุตฺวา ลภิตพฺพํ โหติฯ ตํ อุปลภิตพฺพํนามฯ อปฏิพทฺธํ หุตฺวา เกวลํ สุขทุกฺขานุภวนตฺถาย ลภิตพฺพํ อุปโภค ภูตํนามฯ เอตฺถจ อคฺคิชาล โลหกุมฺภิ นิรยปาล นิรยสุนขาทีนิ นิรยนิมิตฺตํฯ ตํ ปน เกสญฺจิ ชนานํ อตฺตโน วสนฏฺฐาเนวิย อุปฏฺฐาติฯ เกสญฺจิ ตโต ตโต อาคนฺตฺวา อตฺตานํ สํปริวาเรนฺตํ วิย อุปฏฺฐาติฯ ยถาห-ตสฺส คิลานเสยฺยาย นิปฺปนฺนสฺส นิรโย อุปฏฺฐาติฯ โสณคิริปาทโต มหนฺตา มหนฺตา สุนขา อาคนฺตฺวา ขาทิตุกามาวิย สํปริวาเรสุนฺติฯ ตถา เทว นิมิตฺเตปิฯ ยถาห-นนฺทวน จิตฺตลตาวน มิสฺสกวน ผารุสกวน วิมานานิเจว เทวนาฏกานิจ ปริวาเรตฺวา ฐิตานิวิย อเหสุนฺติฯ เกสญฺจิ ปน สยํ ตตฺถ ตตฺถ ปตฺวา ทิฏฺฐํวิย อุปฏฺฐาติฯ กมฺพลยานสทิโส มาตุกุจฺฉิวณฺโณ มนุสฺสนิมิตฺตํฯ ปพฺพตปาท วนสณฺฑ นรกปปาตาทีนิ ติรจฺฉานคตานํ นิมิตฺตานีติฯ กมฺมพเลนาติ อิทานิ ปฏิสนฺธิํ ชเนตุํ ปจฺจุปฏฺฐิตสฺส กมฺมสฺส อานุภาเวนฯ อิทญฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ ปกติยา ปน อาจิณฺณ ภูตํวา ตงฺขณกตํวา ปเรน สราปิตํวา สยเมว อนุสฺสริตํวา ปกติยาว กุกฺกุจฺจํวา โสมนสฺสํวา ชเนตฺวา ฐิตํวา กมฺมํวา ตสฺสนิมิตฺตํวา อญฺเญนปิ การณพเลน ปจฺจุปฏฺฐาติเย วาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตเมว ตโตปฏฺฐิตํ อารมฺมณํ อารพฺภาติ อิทญฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ

ตโต หิ เกสญฺจิ ปถมํ กมฺมพเลนวา การณนฺตเรนวา ปาปปกฺขิเยสุ อุปฏฺฐหนฺเตสุ ปุน ทุฏฺฐ คามณิ รญฺโญ วิย ปุพฺพกตํ พลวนฺตํ ปุญฺญํ อนุสฺสรนฺตานํวา โสณตฺเถร วิตุ วิย ตงฺขเณเยว ปสาทชนกํ ปุญฺญํ กโรนฺตานํวา ปจฺฉา กลฺยาณปกฺขิยานิ อุปฏฺฐหนฺติฯ ตถา เกสญฺจิ ปถมํ กลฺยาณ ปกฺขิเยสุ อุปฏฺฐหนฺเตสุ ธมฺมาโสกรญฺโญ วิย ปจฺฉา เกนจิ การเณน โทมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ปาปกมฺมสฺส โอกาสํ กโรนฺตานํ ปาปปกฺขิยานิ อุปฏฺฐหนฺตีติฯ วิปจฺจมานก กมฺมานุรูปนฺติ ยสฺส วิปจฺจมานกํ กมฺมํ กุสลํ โหติฯ ตสฺส ปริสุทฺธํ กุสลจิตฺตสนฺตานํ อภิณฺหํ ปวตฺตติฯ ยสฺส ตํ อกุสลํ โหติฯ ตสฺส อุปกิลิฏฺฐํ อกุสล จิตฺตสนฺตานํ อภิณฺหํ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํปิ สุคติคามีนํ กุสลุปฺปตฺติ เหตุภูตํ ปณีตํ อารมฺมณํ อาปาตมาคจฺฉตีติจ ทุคฺคติคามีนํ อกุสลุปฺปตฺติ เหตุภูตํ หีนารมฺมณํ อาปาต มาคจฺฉตี ติจ วุตฺตํฯ มูลฏีกายํ มหาฏีกายญฺจ อาสนฺเน อกุสลํ ทุคฺคติยํ กุสลญฺจ สุคติยํ ปฏิสนฺธิยา อุปนิสฺสโย โหตีติ วุตฺตํฯ เอตฺถ สิยา, ยทา เทวจฺฉราทีนิ สคฺคนิมิตฺตานิ อุปฏฺฐหนฺติฯ ตทา ตานิ ตณฺหาย อสฺสาเทนฺตสฺเสว สโต จวนฺตสฺส กถนฺติฯ วุจฺจเตฯ อุปกิลิฏฺฐํเยว ตสฺส จิตฺตํฯ ตสฺมา ทุคฺคติเอว ตสฺส ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ วทนฺติฯ ยสฺมา ปน ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ตาทิสิยา ตณฺหาย กุสลกมฺมสฺส สหการิ การณ ภาโว วุตฺโตฯ ยถาห-นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลาติฯ ตสฺมา สุคติภวนิพฺพตฺตเนปิ อยํ ตณฺหา เอกนฺเตน กุสล กมฺมสฺส นิยามกสหการิปจฺจยภูตาติ กตฺวา ตสฺส ตานิวา เทวจฺฉราทีนิ กุสลกมฺม กมฺมนิมิตฺตานิวา อสฺสาเทนฺตสฺเสว สโต จวนฺตสฺส สาตณฺหา ตทุปตฺถมฺภิกาเอว ภวิตุํ อรหติฯ น ตํ ปฏิพาหิกาติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ยญฺจ นิมิตฺตสฺสาทคธิตํวา ภิกฺขเว วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐติ, อนุพฺยญฺชนสฺสาทคธิตํ วาฯ ตสฺมิํ เจ ภิกฺขเว สมเย กาลงฺกเรยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ยํ ทฺวินฺนํคตีนํ อญฺญตรคติํ คจฺเฉยฺย, นิรยํวา ติรจฺฉาน โยนิํวาติอาทิตฺตปริยาเย วุตฺตํฯ ตํปิ อตฺตโน ปเรสํ วา หตฺถปาทาทีสุ คธิตํ ตณฺหํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นกมฺมาทีสูติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ

อุปลภิตพฺพ ภวานุรูปนฺติ อุปลภิตพฺโพ ภโว ยทิ สุคติภโว โหติ, ตํ อสฺสาทนากาเรนฯ ยทิ ทุคฺคติภโว โหติ, ตํ อนสฺสาทนากาเรนาติ เอวํ อุปลภิ ตพฺพสฺส ภวสฺส อนุรูปํฯ ตตฺโถณตํวาติ ตสฺมิํ ยโถ ปฏฺฐิเต อารมฺมเณ โอณมนฺตํเอวฯ ตถา หิ พาลปณฺฑิตสุตฺเต ตานิสฺส ตสฺมิํ สมเย โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตานิสฺสาติ อสฺส ปุคฺคลสฺส ตานิ ปุญฺญาปุญฺญ กมฺมานิฯ กมฺมสีเสน วุตฺตานิ กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺตานิจฯ โอลมฺพนฺตีติ ตสฺส จิตฺตสนฺตานํ อตฺตนิเอว โอณมนฺตํ อชฺโฌณมนฺตํ อภิมุขีภูตํ กตฺวา ลมฺพนฺติ ปลมฺพนฺติฯ พนฺธิตฺวา อากฑฺฒนฺตานิ วิย อุปฏฺฐหนฺตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปน เตสุ ตถา โอลมฺพนฺเตสุ ตํจิตฺตสนฺตานํ เตสุ นินฺนโปณปพฺภารเมว โหตีติ วุตฺตํ ตตฺโถณตํวาติฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ กิเลสพลวินามิตํ สุตฺวา ตเทวํ ปวตฺตมานํ ตณฺหาอวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาย ปฏิจฺฉา ทิตาทีนเว ตสฺมิํ วิสเย ตณฺหา นาเมติ สหชาต สงฺขารา ขิปนฺตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตนฺติ วิญฺญาณํฯ จิตฺตสนฺตานํ อิจฺเจว อตฺโถฯ ตสฺมิํวิสเยติ กมฺมาทิอารมฺมเณฯ ตณฺหานาเมตีติ วฏฺฏมูลก ตณฺหา ตํ ตสฺมิํ โอณมนฺตํ กตฺวา นิโยเชตีติ อตฺโถฯ

[165] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ตตฺโถณตํวาติ ตสฺมิํ อุปปชฺชิตพฺพภเว โอณตํ วิย โอณตํเอว วา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ

อภิณฺหนฺติ นิรนฺตรํฯ ตถาปวตฺติ ปน สณิกํ มรนฺตานํ เอว ลพฺภติฯ ลหุก มรเณน มรนฺตานํ ปน น ลพฺภตีติ วุตฺตํฯ พาหุลฺเลนาติ

[166] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘พาหุลฺเลนาติเอตฺถ อธิปฺปาโย เยภุยฺเยน ภวนฺตเรติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

น หิ ตสฺมิํ วุตฺตานํ อสญฺญิสตฺตานํ จิตฺตสนฺตานสฺส อภิณฺหปฺปคตฺติปสงฺโคนาม อตฺถิฯ จิตฺตสนฺตานสฺเสว เตสํ อภาวโตติฯ

อิทานิ อปเรน ปกาเรน กมฺมุ ปฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ ตเมววา ปนฯลฯ ทฺวารปตฺตํ โหตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภินวกรณวเสน ทฺวารปฺปตฺตํ โหตีติ ปุพฺเพ กตสญฺญํ อชเนตฺวา ตงฺขเณ เอว กรณาการํ ชเนตฺวา อตฺตานํ อภินวํ วิย กตฺวา มโนทฺวาเร ตํสทิสชวนปฺปวตฺติวเสน ปตฺตํ ปาตุภูตํ โหตีติ อตฺโถฯ ยถา หิ อิมสฺมิํภเวปวตฺตํ กิญฺจิ ปากฏํ กมฺมํ อสุกสฺมิํ กาเล อิทํนามมยากตนฺติ เอวํ ปุพฺเพกตสญฺญํ ชเนตฺวาปิ อุปฏฺฐาติฯ น ตถา ภวนฺตเร ปวตฺตํ ภวปฏิจฺฉนฺนํญฺจ อิมสฺมิํ ภเว ปวตฺตํ อปากฏญฺจาติฯ อปิจ, อิเธกจฺเจ พุทฺธาทีสุ ตีสุ วตฺถุสุ ทานปูชาทิวเสน อาจิณฺณพหุลา โหนฺติฯ เต มรณนฺติ กาพาธพเลน วิสีทปฺปตฺตา กิญฺจิ ทุกฺขํอชานิตฺวา วิสีทนฺตเร ปุพฺเพ วิย ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทนฺตาเจติยํ วนฺทนฺตา ปูชํ กโรนฺตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา ปโมทจิตฺตา เอว โหนฺติฯ ตพฺพิปรีเตน ปาปกมฺมพหุลาปิ วตฺตพฺพาติฯ อิทํปิ ทฺวารปตฺตเมวาติฯ สพฺพญฺเจตํ ลกฺขณ สํยุตฺตฏฺฐกถาย ทีเปตพฺพํฯ ตตฺถ อสิโลมเปตาทิ ปตฺถูสุ ตสฺส อุกฺขิตฺตาสิกภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติ จฯ ตสฺส สตฺติยา วิชฺฌนก ภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติจฯ ตสฺส อุสุนา วิชฺฌนกภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติจฯ ตสฺส ปโตทสูจิยา วิชฺฌนกภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติจฯ ตสฺส สูจีหิ ปโตทนทุกฺขํ ปจฺจนุภวิตุํ กมฺมเมว นิมิตฺตํ กตฺวา สูจิโลมเปโต ชาโตติจ เอวํ พหุํทฺวาร ปตฺตวเสน กมฺมุปฏฺฐานํ วุตฺตนฺติฯ ตตฺถ หิ ตสฺส อุกฺขิตฺตาสิก ภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติ ตสฺส นิรเย ปจิตฺวา ปุน อาสนฺน มรณสฺส ตํกมฺมํ ตทา ตสฺส อุกฺขิตฺตาสิกสญฺญํ ชเนตฺวา ทฺวาร ปตฺตวเสน นิมิตฺตํ อโหสีติ อตฺโถฯ เอสนโย เสเสสุปีติฯ โสจ ทฺวารปฺปตฺตากาโร กมฺมโกฏฺฐาสิโก เอว โหติฯ ตสฺส สตฺตสฺสจ อปากโฏนาม นตฺถีติ ตสฺส ปฏิสนฺธิยา คหณโยคฺยตา ชาตาติฯ ปจฺจาสนฺน มรณสฺสาติ อนฺติม ชวนปวตฺติวเสน ปุน อาสนฺนมรณสฺสฯ วีถิจิตฺตา วสาเนวาติ กามภวโต จวิตฺวา กามภเวเยว อุปฺปชฺชมานานํ ชวน ปริโยสานานํวา ตทารมฺมณ ปริโยสานานํวา วีถิจิตฺตานํ อวสาเนฯ

อิตเรสํ ปน ชวนปริโยสานานํเอว วีถิจิตฺตานํ อวสาเนติ อตฺโถฯ อยมตฺโถ อฏฺฐกถายํปิ วุตฺโตเยวฯ ยถาห-ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธายวา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติฯ

[167] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ตตฺถ กามภวโต จวิตฺวา ตตฺเถว อุปฺปชฺชมานานํ ตทารมฺมณปริโยสานานิ เสสานํ ชวนปริโยสานานีติ ธมฺมานุสารณิยํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

อฏฺฐกถายญฺหิ ปริปุณฺณํ กตฺวา วุตฺเต กิํอปริปุณฺณาย ธมฺมา นุสารณิยาติฯ ภวงฺคกฺขเยวาติ ภวงฺคาวสาเนวา อิจฺเจวตฺโถฯ ยทิ ทุวิธปีถิจิตฺตโต ปรํ ปญฺจโวกาเร วตฺถุรูปํ จตุโวกาเร จิตฺตสนฺตานํ ทฺวิจิตฺตกฺขณายุเสสํ โหติฯ ตทา เอกสฺส ภวงฺคสฺส อวสาเนติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถจ โสมนสฺส ปฏิสนฺธิกสฺส โทมนสฺสจิตฺเตน จวนฺตสฺส อาคนฺตุกภวงฺค สมฺภโวฯ ตํ สมฺภเวจ สติ อญฺญภวงฺคสมฺภโวปิ อวาริ โตติ สุวุตฺตเมตํ ภวงฺคกฺขเยวาติฯ ตสฺมิํนิรุทฺธาวสาเนติ ตสฺมิํ นิรุทฺเธ ตสฺส นิรุทฺธสฺส อวสาเนฯ เย ปน โลเก จุติ ปฏิสนฺธีนํ อนฺตเร เอโก อนฺตราภโวนาม อตฺถิฯ ยตฺถ อุปฺปนฺโน สตฺโต ทิพฺพจกฺขุโก วิย อิทฺธิมา วิย จ ขเณน อิจฺฉิตํ ฐานํ คนฺตุํ สมตฺโถฯ อิโต จุตา เกจิ ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา มาตาปิตุ สมาคมาทีนิ อาคเมนฺตา สตฺตาหํวา อติเรก สตฺตาหํวา ติฏฺฐนฺตีติ ลทฺธิํ คณฺหนฺติฯ เตสํ ตํนิเสเธตุํ ตสฺสานนฺตรเมวาติ วุตฺตํฯ สวตฺถุกํ ปญฺจโวกาเร อวตฺถุกเมววา จตุโวกาเรฯ ยถารหนฺติ กุสลภูตสฺสวา อกุสลภูตสฺส วา สงฺขารสฺส อรหานุรูปํฯ อวิชฺชาตณฺหานุสยา กุสลภูตสฺส อปฺปหีนฏฺเฐน อกุสลภูตสฺส ปน สหชาตภาเวนาปิ ปริวารภูตา มูลภูตาจ โหนฺตีติ อตฺโถฯ ปริยุฏฺฐานาวตฺถํ อปตฺวา กุสลาพฺยากตจิตฺตสนฺตาเนนปิ อวิรุทฺธภาเวน อนุรูปํฯ อนุพนฺธมาโนวา เสติ, อนุอนุวานิรนฺตรํ เสตีติ อนุสโยฯ

อนุสยภูตาย อวิชฺชาย ปริกฺขิตฺโตติ อวิชฺชานุสยปริกฺขิตฺโตฯ ตณฺหานุสโย มูลํ เอตสฺสาติ ตณฺหานุสย มูลโกฯ อวิชฺชานุสย มูลเกน ตณฺหานุสย ปริกฺขิตฺเตนาติ ปน วุตฺเต สุฏฺฐุตรํ ยุชฺชติฯ อวิชฺชา หิ ตณฺหายปิ มูลภูตา โหติฯ ตาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเว เอว อารมฺมเณ ตณฺหาปวตฺติสมฺภวโตฯ ตณฺหา จ ปน สหการิ การณ ภาเวน ตํ ตํ สงฺขารํ นิโยเชนฺตี ปวตฺตตีติ สงฺขารสฺส ปริวารภูตา พลวอาสนฺน สหายภูตา โหตีติฯ

เอตฺถจ อกุสลกมฺม สหชาตานํวา กมฺมนิกนฺติ นิมิตฺตนิกนฺติ สหชาตานํวา วิปฺปฏิสาร สห ชาตานํวา มรณาสนฺน ชวน สหชาตานํวา อวิชฺชาตณฺหานํปิ ธมฺมโต อนุสยสทิสตาย อนุสย โวหารสมฺภโว เวทิตพฺโพฯ อปิจ, อนุสยานาม ปฏิสนฺธิชนเน กุสลสงฺขารสฺสปิ พลวสหายภูตา โหนฺติฯ ตสฺมา อิธ เอกนฺตานุสยภูตาเอว ปริยตฺตาติ กิํสหชาตานํ คหเณนาติฯ เตเนว อฏฺฐกถายํปิ ตณฺหา อวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตาติ เอวํ อปฺปหีนสทฺเทน เอกนฺตานุสยาเอว คหิตาติฯ สงฺขาเรนาติ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมสงฺขาเตน เจตนาสงฺขาเรนฯ ตํ สหชาตผสฺสาทิธมฺมสมูเหนปิวาฯ โสปิ หิ อุปนิสฺสยภาเว น ปฏิสนฺธิํ ชเนติเยวาติฯ อถวา, สงฺขาเรนาติ มรณสนฺน ชวนวิญฺญาณ สหชาเตน เจตนาสงฺขาเรนฯ ตํ สหชาต ผสฺสาทิธมฺมสมูเหนปิวาฯ ตทุภยํปิ หิ กมฺมาทิวิสเย ขิปนก สงฺขารภาเวน ปฏิสนฺธิํ ชเนตีติฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ ตณฺหา อวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเว ตสฺมิํ วิสเย ตณฺหา นาเมติฯ สหชาตสงฺขารา ขิปนฺตีติ วุตฺตํฯ มูลฏีกายญฺจ สหชาตสงฺขาราติ จุติอาสนฺนชวนวิญฺญาณสหชาตา เจตนาฯ สพฺเพปิวา ผสฺสาทโยติ วุตฺตํฯ สกเลน ปน วจเนน อคฺคมคฺเคน อปฺปหีนา อวิชฺชากมฺมาทิวิสเยวา ภวนฺตเรวา อาทีนวํ ปฏิจฺฉาเทติ, ตถา รูปาเยว ตณฺหา ตทุภยสฺมิํ จิตฺตสนฺตานํ นาเมติฯ ยถาวุตฺตสงฺขารา ตํ ตตฺถ ขิปนฺติฯ ตสฺมิํ อภินว วิญฺญาณปาตุภาวํ สาเธนฺตีติ ทสฺเสตีติฯ

สมฺปยุตฺเตหิ ปริคฺคยฺหมานนฺติ ผสฺสาทีหิ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ปริวาเรตฺวา คยฺหมานํฯ สหชาตานนฺติ นามรูปธมฺมานํฯ อธิฏฺฐาน ภาเวนาติ นิสฺสยภาเวนฯ ปุพฺพงฺคมภูตนฺติ ปธานภูตํฯ ปท ทฺวเยน วิชานนธาตุยา อติวิย มหานุภาวภาวํ ทสฺเสติฯ ยถา หิ โลเก เอกสฺมิํ มหานุภาเว ปุริสวิเสเส ชายมาเน ปริวารภูตา สหชาตชนาจ ตสฺส อุปโภค ปริโภคภูตา ปาสาทกปฺปรุกฺขาทโยว เตน สห ชายนฺติฯ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสนาติ เอกสฺมิํภเว นิรุทฺเธ เตน สห นิรนฺตรํ กตฺวา ภวนฺตรสฺส ปฏิสนฺทหน วเสนฯ อุปฺปชฺชมานเมว ปติฏฺฐาติ น ปุริมภเว อุปฺปชฺชิตฺวา อนิรุชฺฌิตฺวา ฐิติภาเวน คนฺตฺวา ภวนฺตเร ปติฏฺฐาตีติ อธิปฺปาโยฯ น หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา ธมฺมา ปกติกาเลปิ เทสนฺตรํวา ขณนฺตรํวาสงฺกนฺตา นาม อตฺถิฯ กุโต มรณกาเล ภวนฺตรํฯ ยญฺจ อนมตคฺโค ยํ ภิกฺขเว สํสาโรฯ ปุพฺพโกฏิ นปญฺญายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตนฺติ วุตฺตํ, ตํปิ ปริยาเยน วุตฺตํฯ เยสญฺหิ อวิชฺชา ตณฺหาสงฺขารานํ วเสน ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิ ปาตุภวติฯ เตจ ปุพฺเพ ยสฺส สนฺตาเน ปวตฺตนฺติ, โส เตสํ เหตุผลสมฺพนฺเธน ภวนฺตรํ สนฺธาวติ สํสรตีติ วุจฺจตีติฯ ตโตเยวจ ตสฺสา ปฏิสนฺธิยา ปุริมภวปริ ยาปนฺเนหิ เหตูหิ วินา อนุปฺปชฺชนํปิ สิทฺธํ โหตีติฯ ปฏิโฆส ปทีปมุทฺธาทีนิ เจตฺถ นิทสฺสนานีติฯ

เอตฺถาติ มรณุปฺปตฺติฏฺฐาเนฯ มนฺทปฺปวตฺตานีติ กมฺมทุพฺพลภาเวน วตฺถุทุพฺพลภาเวนจ มนฺทํ หุตฺวา ปวตฺตานิฯ ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนา ลมฺพณกา ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธฯ ธรนฺเตสฺเววาติ ติฏฺฐนฺเตสุ เอวฯ ปฏิสนฺธิ ภวงฺคานํปีติ ปฏิสนฺธิยาปิ กติปยภวงฺคานํปิฯ อิติ กตฺวาติ อิมินา การเณนฯ กามญฺเจตฺถ อฏฺฐกถายํ คตินิมิตฺตํนาม นิพฺพตฺตนกโอกาเส เอโก วณฺโณ อุปฏฺฐาตีติ วตฺวา สพฺเพสุ คตินิมิตฺตวาเรสุ คภินิมิตฺตํ วณฺณายตนเมว มโนทฺวาร คหิตเมว ปจฺจุปฺปนฺนเมวจ ทสฺสิตํฯ

ตถาปิ ฉเทวโลกโต อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต ทิพฺพรเถเยว คตินิมิตฺตํ กตฺวา จวนฺตานํ ธมฺมิกอุปาสก ทุฏฺฐคามณิ อภยราชาทีนํ วเสน ตํปิ กมฺมนิมิตฺตํวิย ฉพฺพิธํปิ ฉทฺวารคหิตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํปิ สมฺภวตีติ อธิปฺปาเยน ตํกมฺมนิมิตฺเตน นิพฺพิเสสํ กตฺวา กามาวจรปฏิสนฺธิยาฯลฯ อุปลพฺภตีติ วุตฺตํฯ ตถา จวนฺตา หิ ทิพฺพวณฺโณปิ เทวตานํ อานุภาเวน จกฺขุนา ทิฏฺโฐเยว โหติฯ ทิพฺโพ รถสทฺโทวา ตูริยสทฺโทวา วจนสทฺโทวา โสเตน สุโตเยวฯ ทิพฺพคนฺโธปิ ฆาเนน ฆายิโตเยวฯ นิรยโต อุคฺคเตน อคฺคิชาเลน ทยฺหมานกาเยน จวนฺตานํ เทวทตฺต นนฺทยกฺข นนฺทมาณ วกาทีนํ ขุรจกฺเก อาสชฺชมานานํ มิตฺตวินฺทกาทีนญฺจ วเสน โผฏฺฐพฺพํปิ สมฺภวติเยวฯ รสธมฺมาปิ ยถา สมฺภวํ โยเชตพฺพาติฯ วุตฺตญฺจ สจฺจสงฺเขเป –

ปญฺจทฺวาเร สิยา สนฺธิ, วินา กมฺมํ ทฺวิโคจเรติฯ

มหาฏีกายํปิ อยมตฺโถ วุตฺโตเยวฯ ยทา ปน อนฺติม ชวนวีถิโต ปุพฺพภาเค ยโถปฏฺฐิตํ คตินิมิตฺตํ อนฺติมชวนสฺส อารมฺมณํ โหติฯ ตทา ตํ อตีตํปิ โหติเยวาติฯ อฏฺฐกถายํ ปน สนฺตติวเสน ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตาว วุตฺตาฯ ตถา วณฺณารมฺมณภาโว มโนทฺวาเรน คหิตภาโวจ เยภุยฺเยน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ อิตรถา กมฺมนิมิตฺตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนภูตํ ปญฺจทฺวาเรเอว อฏฺฐกถายํ ทสฺสิตนฺติ ตํปิ มโนทฺวารคหิตํ ปจฺจุปฺปนฺนภูตํ ปญฺจารมฺมณํวา ธมฺมารมฺมณํวา นสมฺภวตีติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ นจ สกฺกา ตถา วตฺตุํฯ กสฺมา, จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตีติอาทินา ปฏฺฐาเน วุตฺตสฺส ฉฬารมฺมณ ภูตสฺส ปุเรชาตปจฺจยสฺส มโนทฺวาริก มรณาสนฺน ชวนานมฺปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ ตโตเยวจ ตทนุพนฺธาย ปฏิสนฺธิยาปิ สมฺภว โตติฯ

[168] วิภาวนิยํ ปน

ตถา อวิจาเรตฺวา ยํวุตฺตํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ อาปาตมาคเตสุ มโนทฺวาเร คตินิมิตฺตวเสน ปญฺจทฺวาเร กมฺมนิมิตฺตวเสนา’’ติฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

[169] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘ฉทฺวารคหิตนฺติ กมฺมนิมิตฺตํ ฉทฺวารคหิตํ คตินิมิตฺตํ ฉฏฺฐทฺวารคหิตนฺติ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุชฺชติฯ

เอวญฺหิ สติ กมฺมํ วิย คตินิมิตฺตํปิ เถเรน ภินฺทิตฺวา วุตฺตํ สิยาฯ นจ ตํ วุตฺตนเยน ปญฺจทฺวารคหิตํ น สมฺภวตีติฯ

[170] ยญฺจ ตตฺถ

อฏฺฐกถายํ มูล ฏีกาทีสุจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ สาวเสสปาฐํ อวิจาเรตฺวา ‘‘อฏฺฐกถายํ ปน คตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉตีติ วุตฺตตฺตา ตทารมฺมณายจ ปญฺจทฺวาริกปฏิสนฺธิยา อทสฺสิตตฺตา มูลฏีกาทีสุจ กมฺม พเลน อุปฏฺฐาปิตํ วณฺณายตนํ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺสวิย ทิพฺพ จกฺขุสฺส วิยจ มโนทฺวาเรเยว โคจรภาวํ คจฺฉตีติ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา เตสํ วจนํ นสมฺปฏิจฺฉนฺติ อาจริยา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถปิ อสมฺปฏิจฺฉนฺตานํ อญฺญํ การณํ นตฺถิ อญฺญตฺร อวิจารณายาติฯ

ปจฺจุปฺปนฺนมตีตนฺติ เอตฺถ ยสฺส ชวนาวสานาย ปญฺจทฺวาริกวีถิยา จวนํ โหติฯ ตสฺส ปฏิสนฺธิยา ทฺวินฺนญฺจ ภวงฺคานํ ปจฺจุปฺปนฺนา รมฺมณตา อุปลพฺภติฯ ยสฺส ตทารมฺมณาวสานาย, ตสฺส ปฏิสนฺธิยา เอวฯ ยสฺส ปน ชวนาวสานาย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย มโนทฺวาริกวีถิยา จวนํ โหติ, ตสฺส ปฏิสนฺธิยา ฉนฺนญฺจ ภวงฺคานํฯ ยสฺส ปน ตทารณาวสานาย, ตสฺส ปฏิสนฺธิยา จตุนฺนญฺจ ภวงฺคานนฺติฯ เอตฺถจ อารมฺมเณ พหุตรายุเก พลวนฺเตปิ วตฺถุทุพฺพลภาเว สติ กามสตฺตานํปิ ชวนาวสานา วีถิ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ตทารมฺมณาวสานาย เอว โยชิตตฺตา มโนทฺวาเร ปฏิสนฺธิโต ปรํ จตุนฺนํ ภวงฺคานํ ปญฺจทฺวาเร ปฏิสนฺธิยาเอว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา วุตฺตาฯ ตทารมฺมณ ปริโยสานายวา สุทฺธายวา ชวนวีถิยาติ วุตฺตตฺตา ปน อิธ ชวนาวสานาปิ โยชิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[171] วิภาวนิยํ ปน

เอวํ อวิจาเรตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘มโนทฺวาเร ตาว ปฏิสนฺธิยา จตุนฺนํ ภวงฺคานญฺจ ปญฺจทฺวาเร ปฏิสนฺธิยาเอว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา ลพฺภตี’’ติอาทิฯ ตํ อนุปปนฺนํฯ

เอตฺถจ ยสฺมา ปฏิสนฺธิชนกสฺเสว กมฺมสฺส อารมฺมณํวา อุปกรณํวา กมฺมนิมิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํฯ ปญฺจทฺวาริกกมฺมญฺจ ปฏิสนฺธิชนกเมว น โหติฯ ตสฺมา ตทา ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมํ ปุริมภาเคเอว มโนทฺวารวเสน สิทฺธํ โหติฯ ตสฺสจ อารมฺมณภูตเมว อุปกรณภูตเมววา เอกนฺเตน กมฺมนิมิตฺตํนาม โหติฯ ยํ ปน ปญฺจทฺวาริกสฺส อนฺติมชวนสฺส อารมฺมณํ โหติฯ ตํ ปุริเมน นิรุทฺเธน อารมฺมเณน วตฺถุโต อภินฺนตฺตาวา ตสฺสทิสตฺตาวา กมฺมนิมิตฺตนฺเตว วุจฺจตีติฯ ตถา หิ วุตฺตํ มูลฏีกายํ ปญฺจทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ กมฺมนิมิตฺตํ อาสนฺนกตกมฺมารมฺมณ สนฺตติยํ อุปฺปนฺนํ ตํสทิสญฺจ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ ตตฺถ เยสุ เทยฺยธมฺมวตฺถูสุ เจติยาทีสุวา เยหิ สตฺถาทีหิวา ปุพฺเพ กมฺมํ สิทฺธํฯ เตสํ ปจฺจกฺเข ธรมานตํ สนฺธาย สนฺตติยํ อุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํฯ เตหิ สทิ สวตฺถูนํ ธรมานตํ สนฺธาย ตํสทิสญฺจาติ วุตฺตํฯ สทิสวตฺถูนิปิ หิ กมฺมสฺส ลทฺโธกาสการณานิ โหนฺติเยวฯ ยถา ตํ อิโต ปริตฺตเกน ปาปกมฺเมน นิรเย อุสฺสทสามนฺเต นิพฺพตฺตานํ ปุพฺเพ ปุญฺญกรณกาเล ลทฺธนิมิตฺตสทิสํ นิรยคฺคิชาลานํ สทฺทํ สุตฺวาวา วณฺณํ ทิสฺวาวา ปุญฺญํ สริตฺวา จวิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ อคฺคิชาลานิ วิยาติฯ

[172] วิภาวนิยํ ปน

มูลฏีกาปาฐํ อวิจาเรตฺวา ตํสทิสญฺจาติเอตฺถ นฏฺฐจการํ ปาฐํ ทิสฺวา ‘‘มโนทฺวาริก ชวนานํ อารมฺมณภูเตน สห สมานตฺตา ตเทกสนฺตติปติตํ จุติอาสนฺนชวนคหิ ตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วณฺณาทิกํ กมฺมนิมิตฺต ภาเวน วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ อนุปปนฺนเมวฯ

อปิจ, อฏฺฐกถายํ อปรสฺส มรณสมเย ญาตกา อยํ ตาต ตวตฺถาย พุทฺธปูชา กรียติฯ จิตฺตํ ปสาเทหีติ วตฺวา ปุปฺผทามธชปฏากาทิวเสน รูปารมฺมณํวา ธมฺมสวนตูริยปูชาทิ วเสน สทฺทารมฺมณํวา ธูมวาสคนฺธาทิวเสน คนฺธารมฺมณํวา อิทํ ตาว สายสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมนฺติ วตฺวา มธุผาณิ ตาทิวเสน รสารมฺมณํวา อิทํ ตาว ผุสสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมนฺติ วตฺวา จีนปฏ โสมารปฏาทิวเสน โผฏฺฐพฺพา รมฺมณํวา ปญฺจทฺวาเร อุปสํหรนฺตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ รูปสทฺทคนฺธารมฺมณานิ สนฺธาย ฏีกายํ สนฺตติยํ อุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํฯ รสโผฏฺฐพฺพา รมฺมณานิ สนฺธาย ตํสทิสญฺจาติ วุตฺตํฯ ตานิ หิ ปถมํ สายิต ผุสิตานิ อญฺญานิ โหนฺติฯ ปจฺฉา ทินฺนานิ อญฺญานีติ เอตฺถจ เอวํ อุปสํหฏานิ รูปารมฺมณาทีนิ ปถมํ ปญฺจทฺวาเรน คเหตฺวา อจวิตฺวา ปจฺฉา ปุน อตฺถิ ทานิ เอวรูปานีติ สุทฺเธน มโนทฺวาเรน คเหตฺวา จวนฺตานํ ตานิ มโนทฺวารคหิตานิ ปจฺจุปฺปนฺนภูตานิ กมฺมนิมิตฺตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานีติฯ ปถมตตียารุปฺป ปฏิสนฺธีนํ ปญฺญตฺติ ภูตํ ทุตียจตุตฺถารุปฺปปฏิสนฺธีนํ มหคฺคตภูตนฺติ วุตฺตํ ยถารหนฺติฯ อารุปฺเปสุ อุปริภูมินิพฺพตฺตานํ อรูปีนํ เหฏฺฐิมชฺฌานานิ ปฏิปสฺสมฺภนฺติฯ น จ เต ตานิ ปุน อายูหนฺตีติ วุตฺตํ เหฏฺฐิมารุปฺป วชฺชิตาติฯ ปมาทปกฺเข ปติตฺวา วิสฺสฏฺฐชฺฌานานํ ตโตเยวจ อปฺปหีเนหิ โอรมฺภาวิย สํโยชเนหิ เหฏฺฐภาคํ อากฑฺฒิต มานสานํ กามภเว อุปฺปชฺชมานานํ เตสํ ถเปตฺวา ติเหตุ กุกฺกฏฺฐภูตํ อุปจารชฺฌานเจตนํ อญฺญํ ทุพฺพลกมฺมํ โอกาสํ นลภตีติ วุตฺตํ ตถา กามติเหตุกาติฯ ตถา หิ องฺคุตฺตรฏฺฐ กถายํ-น หิ ตสฺส อุปจารชฺฌานโต พลวตรํนาม กมฺมํ อตฺถีติ วุตฺตํฯ ฏีกายญฺจ น หิ ตสฺสฯลฯ อตฺถีติ อิมินา ตโต จวนฺตานํ อุปจารชฺฌานเมว ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมนฺติ ทีเปตีติ วุตฺตนฺติฯ รูปาวจรปฏิสนฺธิ ปน เตสํ นตฺถิเยวฯ เอวญฺจ กตฺวา ยมเกอรูปธาตุยา จุตสฺส อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติวา อรูป ธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติวา วุตฺตํฯ น ปน วุตฺตํ อรูปธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติฯ

รูป โลกโต จวนฺตานํ ปน อญฺญํ ทุพฺพลกมฺมํ โอกาสํ นลภตีติ นวตฺตพฺพํฯ เอวํสนฺเตปิ สุฏฺฐุ วิกฺขมฺภิตนีวรณานํ เตสํ อปฺปนา ปตฺตชฺฌานวิเสเสน สุปริภาวิตจิตฺตสนฺตานตฺตา ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติ ชนกํ ทฺวิเหตุโกมกกมฺมํปิ โอกาสํ น ลภติฯ กุโต อปายคามิกมฺมนฺติ วุตฺตํ อเหตุก รหิตา สิยุนฺติฯ

[173] วิภาวนิยํ ปน

‘‘อุปจารชฺฌานา นุภาเวเนว ทุเหตุก ติเหตุก ปฏิสนฺธิโย สิยุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ วิจาเรตพฺพํฯ

ยทิ หิ ตํ ปฏิสนฺธิทานํ สนฺธาย วุตฺตํ สิยาฯ ทุเหตุกปฏิ สนฺธิ น ยุชฺชติฯ น หิ สุฏฺฐุ วิกฺขมฺภิตนีวรณานํ อปฺปนาวีถิยํ ปวตฺตํ อุปจารชฺฌานํ ติเหตุโกมกํนาม สมฺภวตีติฯ อถ กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภนํ สนฺธาย วุตฺตํ สิยาฯ สยํ พลวตรสฺสปิ สโต ปฏิสนฺธิํ อทตฺวา ทุพฺพลสฺส กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภเน การณํ นตฺถีติฯ ยสฺมา ปน รูปพฺรหฺมานํ อุปจารชฺฌานโต อญฺญานิปิ กายวจีมโนกมฺมกุสลานิ อุปฺปชฺชนฺติเยว ตานิเยวจ กานิจิ ติเหตุโกมกานิปิ กานิจิ ทฺวิเหตุกุกฺกฏฺฐานิปิ ภวนฺติฯ โอฬาริกานํ ปน นีวรณานํ สุฏฺฐุ วิกฺขมฺภิตตฺตา สวิปตฺติกปฏิ สนฺธิชนกานิ ทฺวิเหตุโกมกานิ เตสํ นุปฺปชฺชนฺติฯ อปรปริยาย ภูตานิจ ตาทิสานิ เตสํ โอกาสํ นลพฺภนฺติฯ นานารมฺมเณสุจ เนสํ ฉนฺโทวา นิกนฺติวา ปวตฺตติเยวฯ เยน นานากมฺมานิปิ วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภนฺติฯ เยนจ เต จกฺขุ โสตทฺวาเรหิปิ ตโต จวนฺติฯ ตสฺมา เอตฺถ อุปจารชฺฌาเนน การณํ อวตฺวา วุตฺตนเยเนว ตํการณํ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กามติเหตุมฺหา จุติยา ปรํ สพฺพา วีสติ ปฏิสนฺธิโย สิยุํฯ อิตรา ทุเหตุกาเหตุกจุติโต ปรํ กาเมสฺเวว ภเวสุ ทสปฏิสนฺธิโย สิยุนฺติ โยชนาฯ เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิสยปฺปวตฺติยา สห วีถิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺตาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปวตฺติกาเล ปรํปรภเวสุจ ทสฺเสตุํ อิจฺเจวนฺติอาทิมาหฯ ปฏิสนฺธินิโรธานนฺตรโตติ ปฏิสนฺธิยา นิโรธสฺส ภงฺคสฺส อนนฺตรกาลโตฯ

ตเมวจิตฺตนฺติ ตสฺสทิเส ตพฺโพหาโร ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา ตานิเยว โอสธานีติฯ ยาว จุติจิตฺตุปฺปาทาติ เอตฺถ จุติคฺคหเณน ตทาสนฺน วีถิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเทติ อนฺตรนฺตรา วีถิจิตฺตานํ อุปฺปตฺติยา อสติฯ ภวสฺสองฺคภาเวนาติ อุปปตฺติภวสฺส อวิจฺเฉท การณภาเวนฯ ตสฺมิํติ อวตฺตมาเน ปจฺฉาชาตปจฺจยรหิตานํ รูปธมฺมานํ วสฺโสทก รหิตานํ ตรุณสสฺสานํ วิย มิลาต ภาวปตฺติยา อุปปตฺติภโว โอจฺฉิชฺชตีติฯ จุติจิตฺตํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ ตเมว จิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยถากฺกมํ เอว ปริวตฺตนฺตา ปวตฺตนฺตีติ ยาว ปรินิพฺพานจุติยา ยถากฺกมํ ปริวตฺตนฺตา ปวตฺตนฺติเอวฯ น ปน ปรสมเย วิย กทาจิ กตฺถจิ นิวตฺติํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ

[174] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ยาว วฏฺฏ มูล สมุจฺเฉทา’’ติ วุตฺตํ, วฏฺฏมูลสมุจฺเฉโท วุจฺจติ อรหตฺตมคฺโคฯ ตโต ปรํปิ ยาวขนฺธปรินิพฺพานา ปวตฺตนฺติเยวฯ

อิหาติ อิมสฺมิํ ภเวฯ อิจฺจยนฺติ อิติ อยํฯ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถฯ ยถา อิห ปฏิสนฺธิจ ภวงฺคญฺจ อาวชฺชนาทิ วีถิโยจ จุติจาติ อยํ จิตฺตสนฺตติ ปวตฺตติฯ ตถา ปุน ภวนฺตเรปิ สนฺธิภวงฺคาทิกา อยํจิตฺตสนฺตติ ปริวตฺตติ ปริวตฺตมานา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อิทานิ ยสฺส วิปสฺสนา มคฺคผลนิพฺพานสฺส อตฺถาย จิตฺตเจตสิกานํ ปเภทปวตฺติสงฺคหา ปฏฺฐปิยนฺติฯ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต คาถมาหฯ ตตฺถ ปฏิสงฺขายาติ ปฏิสงฺขาน สงฺขาเตน วิปสฺสนา ญาเณน ปุนปฺปุนํ ญตฺวาฯ เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ จิตฺตเจตสิกานํ ปเภทปวตฺติวิธานํฯ อธุวนฺติ อนิจฺจํฯ อธิคนฺตฺวาติ อธิคมสงฺขาเตน จตุมคฺคญฺญาเณน ปติลภิตฺวา สจฺฉิกตฺวาฯ ปทนฺติ สอุปาทิเสสํ นิพฺพานํฯ พุธาติ ปณฺฑิตาฯ

สุฏฺฐุ อนุสย มตฺตํปิ อเสเสตฺวา เสสกิเลเสหิ สทฺธิํ อุจฺฉินฺนํ ยถา วุตฺเตสุ จิตฺตเจตสิเกสุ อธิสยิตํ ตณฺหาสิเนห สงฺขาตํ พนฺธนํ เอเตหีติ สุสมุจฺฉินฺน สิเนห พนฺธนาฯ สมนฺติ วูปสมนฺติ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปา เอตสฺมินฺติ สโมฯ อนุปาทิเสสนิพฺพานํฯ เอสฺสนฺตีติ คมิสฺสนฺติฯ จิรายาติ จิรกาลํฯ สุนฺทรํ อธิคมาวหํ สีล ธุตงฺคสงฺขาตํ วตํ เอเตสนฺติ สุพฺพตาฯ สุปริสุทฺธสีลสลฺเลข วุตฺติโนติ อตฺโถฯ จิราย สุพฺพตา พุธา เอตํ อธุวํ ปฏิสงฺขาย อจฺจุตํ ปทํ อธิคนฺตฺวา สุสมุจฺฉินฺนสิเนหพนฺธนา สมํ เอสฺสนฺตีติ โยชนาฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย วีถิมุตฺต สงฺคหสฺส

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

รูป สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[156] เอวํ จิตฺตเจตสิเก ทฺวีหิ ปเภทปฺปวตฺตีหิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปํ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาหฯ ตตฺถ เอตํ ปริมาณํ อสฺสาติ เอตฺตาวํฯ เตน เอตฺตวตาฯ นิปาตปทํวา เอตํฯ หิ สทฺโท ปทปูรเณฯ ปเภโทจ ปวตฺติจ ปเภทปฺปวตฺติโยฯ ตาหิ สห เย วตฺตนฺติ เต สปฺปเภทปฺปวตฺติกาฯ เอตฺตาวตา สปฺปเภทปฺปวตฺติกา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา มยา วิภตฺตาฯ อิทานิ รูปํ ปวุจฺจตีติ โยชนาฯ สงฺเขปโต อุทฺทิสนํ กถนํ สมุทฺเทโสฯ สมุทฺทิฏฺฐสฺส รูปสฺส ปุน วิภชนํ วิภาโคฯ สมุฏฺฐาติ รูปํ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํฯ กมฺมาทิฯ กลา วุจฺจนฺติ อวยวาฯ ตา อปฺเปนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ กลาโปฯ ปิณฺฑีติ อตฺโถฯ ปวตฺติกฺกมโตติ อุปฺปตฺติกฺกมโตฯ สลกฺขณโต สสมฺภารโตจ มหนฺตานิ หุตฺวา ภวนฺติ ปาตุภวนฺตีติ มหาภูตานิฯ ตานิ หิ อตฺตโน สภาวโตปิ มหนฺตานิเอว หุตฺวา ปาตุภวนฺติ อุปาทารูปานิ อุปาทายาติฯ

[175] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายญฺจ

‘‘สสมฺภารธาตุวเสนาติ’’ วุตฺตํฯ ตํ อนุปปนฺนํฯ

น หิ สสมฺภารวตฺถุวเสเนว เตสํ อยํ โวหาโร ปวตฺโตติ สกฺกา วตฺตุํฯ นจ สลกฺขณโต มหตฺเตน วินา เตสํ สสมฺภารโต มหตฺตํนาม สมฺภวตีติฯ ตสฺมา ยํ เตสํ อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเนสุ ปถวิปพฺพตาทิวเสน สมุทฺเท มจฺฉกจฺฉปาทิวเสน สสมฺภารโต มหตฺตํฯ ตํปิ สลกฺขณมหตฺตมูลกเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ มหาภูตาติวา โลเก วิสํวาท กฏฺเฐน มายาการาวา อาวิสนคหเณสุ อจินฺเตยฺยฏฺฐานฏฺเฐน ยกฺขาทโยวา วญฺจกฏฺเฐน ยกฺขินิโยวา วุจฺจนฺติฯ เตเนวฏฺเฐน เตหิ สทิสตฺตา อิมานิปิ มหาภูตาวิยาติ มหาภูตานิฯ